*مقدمه
امام حسن عسکری (ع)درسال ۲۳۱ هجری قمری متولد شد. چهار ساله بود که همراه پدر و به سال ۲۳۴ ق به سکونت اجبارى در سامرا محکوم شد. هرچند شیخ کلینى و شیخ مفید، تاریخ ورود آن حضرت به سامرا را سال ۲۴۳ و در سنین ۱۲ سالگی ذکر کرده‏اند.[۱]
با شهادت امام هادى (ع)، امامت امام عسکرى (ع)
به نص پدر بزرگوارش آغاز شد. دستگاه حکومت عباسى در عصر این امام نیز سیاست فشار و مراقبت و محدود کردن رفت‏وآمد شیعیان با آن امام را ادامه داد.
امام عسکرى (ع) طى سالهاى سکونتش در سامرا چندین بار زندانی شد.
این زندان ها به دنبال قیام هاى علویان صورت مى‏گرفت و آنگاه که در حبس نبود، دیدار وی نیز
به سختى مقدور بود. به‏ گونه اى که شیعیان مشکلات و مسائل و تقاضاهاى خود با آن امام را حتی گاهی
به هنگام حرکت ایشان به سمت دارالخلافه، با آن حضرت
در میان مى‏گذاشتند. با وجود فشار زیاد و ممنوعیت ها، این زمان، فرصت مناسبى برای دیدار بود.
به‏ هرتقدیر سکونت اجبارى امام عسکرى (ع)
در سامرا که به دنبال احضار امام هادى و امام عسکرى (ع)
به دستور متوکل عباسى صورت گرفت، هدفی به جزء حبس و کنترل این دو امام نداشت. گواه این سخن بازداشت هاى متعدد امام عسکرى (ع) و سرانجام
به شهادت رساندن ایشان است.
از امام عسکرى (ع) خواسته شده بود تا
هر دوشنبه و پنجشنبه‏ حضور خود در سامرا را به اطلاع دارالخلافه برساند.[۲]
 ترس حکومت از موقعیت علمى، اخلاقى و قرآنی امام عسکرى (ع) و گرایش مردم نسبت به
آن حضرت از دلائل فشارهاى سیاسى- اجتماعى
آن دوره بر امام (ع) بود. در این نوشتار، شرح برخی از تلاشهای قرآن محور آن امام، با وجود
همه تنگناهای ایجاد شده برای آن حضرت، اشاره شده است.
۱- نگارش مصحف به دست خط
امام حسن عسکری(ع)
« قرآنى با خطّ آن حضرت در کتابخانه سلطنتى (سابق) ایران موجود است و حبیب الله نوبخت
(رئیس سابق آن کتابخانه) در فهرست بزرگ آن مؤسسه، مزایا و اوصاف قرآن مزبور را یاد کرده است.
صحّت انتساب این مصحف به امام را شاهان مغول و صفوى و علمائى چون: شیخ بهائى عاملى، اعلام کرده‏اند، نوبخت نیز مى‏نویسد که: یقینا خطّ امام است و رسم الخطّ آن، کوفى است که به گونه نسخ در آمده. این مصحف بر روى کاغذهاى حنائى رنگ آن زمان، و با قطعى که معروف است به” بیاضى” (و این خود، قطعى است کوچک) نوشته شده.»[۳]
* گزارشی اجمالی از میراث تفسیری
اهل بیت (ع)
پیش از گزارش کتاب تفسیر روایی منسوب به
امام حسن عسکری (ع) بجاست گزارشی اجمالی از میراث تفسیری اهل البیت (ع) ارائه شود.
تألیف روایات تفسیرى در میان شیعه پیشینه ای دراز دارد. «نخستین رساله از این دست، کتاب تفسیری، منسوب به امام على (ع) است که طى یک روایت مفصّل در آغاز تفسیر نعمانى آمده است.
این رساله گاهى تحت عنوان «رسالة المحکم و المتشابه»، به سید مرتضى نسبت داده مى‏شود و در مجلدات قرآن بحار الأنوار نیز نقل شده است. [۴]
از دیگر مکتوبات و نوشتار ها، «مصحف علیّ
بن أبى طالب (ع)» است که علاوه بر آیات قرآن، تأویل و تفسیر و اسباب نزول را بیان کرده است. هر چند که این کتاب اکنون در دسترس ما نیست. [۵]
تفسیر منسوب به امام باقر (ع) (۵۷- ۱۱۴ ق) که
ابوالجارود آن را حکایت کرده است[۶] و نیز تفسیر منسوب به امام صادق (ع) (۸۳- ۱۴۸ ق) که به طور پراکنده
در کتاب حقائق التفسیر القرآنی آمده است از
دیگر میراث های ارزشمند روائی موجود ماست . [۷]
پس ازاینها از تفسیر على بن ابراهیم قمى (۳۰۷ ق) و فرات کوفى (زنده در سال ۳۰۷ ق) و تفسیر عیّاشى (م بعد از ۳۲۰ ق) و نعمانى (م بعد از ۳۲۴ ق) و تفسیر منسوب به امام حسن عسکرى (م ۲۵۴) را مى‏توان
نام برد.» [۸]
روایات فقهى پیامبر(ص) و اهل بیت (ع) نیز
نوعى تفسیر براى آیات الأحکام قرآن است که درنهایت به شکل مجموعه‏هایى همچون کافى، من لا یحضره الفقیه و تهذیب و استبصار درآمده است.
«تفسیر روائى از قرن پنجم تا نهم هجری با
رکود نسبى مواجه شد. اما در قرن دهم تا دوازدهم با رشد
اخبارى گرى در شیعه تفاسیر روائى دیگرى همچون: تفسیر البرهان فی تفسیر القرآن، سید هاشم
حسینى بحرانى (م ۱۱۰۷ ق) و تفسیر نور الثقلین، الحویزى (م ۱۱۱۲ ق) نوشته شد.
اکنون نیز به روایات تفسیرى پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) توجه ویژه ای از سوی حدیث گرایان مبذول می شود ودر لا به لاى تفاسیر یا در بخش جداگانه‏اى این روایات آورده شده و مورد نقد و بررسى قرار می گیرد، همانند علامه طباطبایى در المیزان که در ذیل هر دسته از آیات از «بحث روائى» چشم پوشی نمی کند». [۹]
پرسشی که درباره میراث ارزشمند حدیثی برخی مطرح کرده اند این است که آیا با توجه به محدودیت عددی روایات تفسیری و اندک بودن این تعداد از روایات برجای مانده از معصومین(ع) میراث احادیث تفسیری می‌تواند پاسخگوی ما برای فهم قرآن باشد؟
مؤلف کتاب «آسیب‏شناسى و روش‏شناسى تفسیر معصومان (ع)» ‏ می نویسد: «دردمندانه، آن چه
در نخستین سده‏هاى تاریخ اسلام بر سر منابع روائى و آثار حدیثى آمد و تنگناهاى عظیمى که براى اهل بیت (ع) و ارائه معارف قرآنى پدید آورد، سبب شد که آن مقدار از میراث گرانبها که با دشوارى‏هاى فراوان برجاى ماند، به آسانى ثبت و ضبط نشود.
 بر اساس باور اهل تسنّن، که روایات تفسیرى معصوم در نزد آنان، تنها به روایات منسوب به پیامبر (ص) منحصر مى‏باشد، شمار این روایات بسیار اندک و بلکه ناچیز است.» [۱۰]
«جلال الدین سیوطى، در بخش پایانى کتاب «الاتقان» همه روایات تفسیرى را که از نظر وى با سند صحیح
به پیامبر (ص) مى‏رسد گردآورى نموده، در حالى که شمارش همه آن، به دویست و پنجاه روایت نمى‏رسد. [۱۱]
علامه طباطبایى (ره) نیز دراین‏باره مى‏نویسد:
«آنچه نام روایت نبوى مى‏شود بر آن گذاشت از طریق اهل سنّت و حدیث، به دویست و پنجاه حدیث نمى‏رسد، گذشته از این که بسیارى از آنها ضعیف و برخى از آنها منکر مى‏باشد.». [۱۲]
شیعه نیز، با آنکه روایات سایر امامان دوازده‏گانه (ع) را در حکم روایات پیامبر (ص) دانسته و جزء
میراث تفسیرى معصومان (ع) مى‏شمارد، با این حال، آنچه از سخنان تفسیرى آنان به جاى مانده در برابر حجم انبوه آیات قرآن بسیار اندک است، چنان که علامه طباطبایى رحمه الله به این نکته نیز اشاره کرده و مى‏نویسد: «اگر روایات اهل بیت (ع) را که از طرق شیعه رسیده در نظر آوریم، درست است به هزارها مى‏رسد و در میان آنها مقدار معتنابهى احادیث قابل اعتماد یافت مى‏شود، ولى درهر حال در برابر سؤالات نامحدود کفایت نمى‏کند، گذشته از این که بسیارى از آیات قرآنى هست که در ذیل آن از طریق عامه و خاصّه حدیث
وارد نشده است.»
آیت الله معرفت می گوید: «در میان جوامع حدیثى، که مشتمل بر تفاسیر منقول از امامان (ع) مى‏باشد، تنها
شمار اندکى از آن صحیح است.»[۱۳] ایشان در مقام بررسى چگونگى استناد تفاسیر روایى یاد شده به اهل بیت (ع) اکثر آن را از نظر سندى فاقد اعتبار مى‏داند.
با این حال، شایسته نیست، به این بهانه، همه روایات تفسیرى را، که در لابه‏لاى آن احادیث مستحکم و استوارى دیده مى‏شود، کنار گذاشت، چه این که؛
سخنان ثقل همتاى قرآن را، که آن همه مورد سفارش پیامبر (ص) قرار گرفته، تنها در همین مجموعه‏ها مى‏توان یافت. از این ‏رو، بر دوست‏داران عترت (ع) است که
با ارائه ملاکها و ضوابطى متقن به منظور
پالایش روشمند این منابع همت گمارند، سره را از ناسره جدا سازند و از این رهگذر به چشمه‏هاى زلال و جوشان
معارف تفسیرى معصومان (ع) راه یابند. [۱۴]
افزون بر مواردی که گذشت همزمان با رشد
مکتب تفکیک، اخبار گرائی درتفاسیر به صورت جدی تری مطرح گردیده است. این نوع نگرش به روایات می تواند محدودیت عددی روایات را در باب تفسیرقرآن جبران کند. نمونه هایی از این دست در مجلدات نه گانة کتاب ارزشمند «الحیاة» به کار رفته است.
آیت الله جوادی آملی در کتاب تفسیری «تسنیم» معتقد است روش هایی را از روایات می توان استنباط کرد که ضمن هماهنگی با دیدگاه اهل البیت (ع) در
شیوۀ تفسیری آنان، کمی روایات را جبران کرده و به ما در فهم تمامی آیات مدد رساند.[۱۵]
۲- تفسیر منسوب به امام حسن عسگرى (م ۲۵۴ ق)
این تفسیر را محمد بن قاسم استر آبادى (۳۵۰ ق) از دو شاگرد حضرت، ابو یعقوب یوسف بن محمد بن زیاد و ابو الحسن على بن محمد بن یسار نقل کرده است.
«و این دو از امام عسکرى (ع) نقل مى‏کنند و هر دو از اهالی استرآباد ‏اند. غالب مردم استر آباد در آن زمان زیدی مذهب بوده‏اند؛ اما این دو نفر- بنا به‏ نقل در سند- شیعه امامیه مى‏باشند.» [۱۶]
در آغاز این تفسیر، ابو یعقوب و ابو الحسن چگونگی حضورشان را در محضر امام عسکرى (ع) بیان مى‏کنند که چگونه به علت مشکلات آن زمان و ترس از جان و مال متوارى و به آن امام (ع) پناهنده شده‏اند از آن دو چنین نقل شده است :
«فخرجنا باهلینا الى حضرة الامام ابى محمد الحسن بن على بن محمد ابى القائم …؛» ما با خانواده خود به محضر امام حسن عسکرى، پدر حضرت قائم(ع) رسیدیم … امام (ع) فرمود: هر روز پاره ای از اوقاتم را به شما اختصاص می دهم تا ملازم من باشید و حاضر شوید و بنگارید تا خداى متعال بهره شما را از سعادت بسیار سازد.
او نخستین چیزى که بر ما املاء کرد احادیثى درباره فضیلت قرآن و اهل آن بود.
بعد از آن تفسیر را بر ما املاء فرمود و در مدت
اقامت ما در نزد آن حضرت- که هفت سال بود- آن را نوشتیم و هر روز به مقدارى که نشاط داشتیم جزئى از آن را مى‏نوشتیم» [۱۷] آن دو پس از آن در مدت هفت سال (از ۲۵۴ تا ۲۶۰ ق) در محضر آن امام تلمّذ نموده‏اند.
«تفسیر مزبور یک مقدمه دارد که مباحث
«فضل القرآن»، «فضل العالم بتأویل القرآن»،
«آداب قرائة القرآن»، «حدیث سدّ الابواب» «۳» و روایاتى درباره آغاز امور با «بسم الله الرحمن الرحیم» در آن مطرح شده است.
تفسیر امام حسن عسکرى (ع) تفسیرى روائى است و ۳۷۹ روایت دارد که از سوره حمد آغاز و تا
آیه ۲۸۳ سوره بقره ادامه دارد. آخرین آیه آن‏ وَ
لا تَکْتُمُوا الشَّهادَةَ وَ مَنْ یَکْتُمْها فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ … یعنى
کافر مى‏باشد» [۱۸]
از این تفسیر نسخه‏هاى خطّى فراوانى وجود دارد و دو بار چاپ سنگى و یک بار چاپ حروفى شده است.ترجمه فارسى آن هم در هند چاپ شده است.
در شماره آینده دیدگاه ها و اختلاف نظرها درباره
این تفسیر را پی خواهیم گرفت.
پی نوشتها:
[۱]- نگا: اصول الکافى، ۱/ ۵۰؛ الارشاد،
صص ۳۱۳- ۳۱۴
[۲] - الغیبة، صص ۱۳۹- ۱۴۰
[۳] - پژوهشى پیرامون آخرین کتاب الهى، ج‏۱،
ص: ۱۵۴
[۴]- نگا: تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، سید حسن صدر، ص ۳۱۸
[۵]- نگا: بحار الأنوار، مجلسى، ج ۸۹، ص ۴۰، التمهید فی علوم القرآن، معرفت، ج ۱، ص ۲۹۲،
سیر تطوّر تفاسیر شیعه، سید محمد على ایازى، ص ۲۸
[۶]- الفهرست، ابن ندیم، ص ۳۶
[۷]- سیر تطوّر تفاسیر شیعه، ص ۳۹
[۸] - نگا: درسنامه روشها و گرایش هاى تفسیرى قرآن، ص: ۱۱۹
[۹]- درسنامه روشها و گرایش هاى تفسیرى قرآن، ص: ۱۲۰
[۱۰]- آسیب‏شناسى و روش‏شناسى تفسیر
معصومان علیهم السلام  / علی اکبر رستمی/  ج‏۱ ص ۲۸
[۱۱] - جلال الدین سیوطى، الإتقان فى علوم القرآن، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، ایران، منشورات
الشریف الرضى، ج ۴، از ص ۲۰۰ تا ص ۲۴۵
[۱۲]- قرآن در اسلام / ص ۶۲ .
[۱۳] - التفسیر والمفسرون / ج ۱ ص ۴۶۷
[۱۴] - نگا: آسیب‏شناسى و روش‏شناسى تفسیر
معصومان علیهم السلام، علی اکبر رستمی/   ج‏۱،ص: ۳۰
[۱۵]- نگا: مقدمه تسنیم.
[۱۶] - آشنایى با تاریخ تفسیر و مفسران، حسین علوی مهر ص: ۱۹۲
[۱۷]- نگا: التفسیر المنسوب الى الامام ابى محمد الحسن بن على العسکرى، علیهما السلام، صص ۹- ۱۳
[۱۸] - آشنایى با تاریخ تفسیر و مفسران، ص:193