راه آهن جلفا
نخستين بار راه‌آهن آذربايجان بدست دولت روس تزاري در سال 1913 ميلادي ( سال 1281 – 1282 شمسی ) آغاز شد. و درتابستان همان سال پيش از آغاز جنگ جهاني اول نقشه برداري راه‌آهن جلفا آغاز شد و در پايان همان سال به پايان رسيد. در زمستان سال 1913 طرح آن تهيه و هزينه پيش‌بيني شده تنظيم گشت و در سال1914 مجموعه آنها براي تصويب به وزارت راه روسيه ارسال شد. در اوايل همين سال كارهاي مقدماتي‌اين راه از قبيل سفارش دادن وسايل ساختماني ماشين هاي لازم ولوازم ارتباطي و غيره انجام گرفت. درماه مه 1914 ميلادي يعني درست دو ماه پيش از جنگ جهاني اول كارهاي ساختماني راه‌آهن آذربايجان‌آغاز شد. با شروع جنگ جهاني اول و ورود دولت عثماني به جنگ و اتحاد امپراتوري آلمان در ماه دسامبر 1914 قشون تركهاي عثماني داخل آذربايجان شد و در ماه ژانويه 1915 وارد تبريز گرديده وخط آهن آذربايجان را تا مرند اشتغال كردند.
گرگر
گرگر يكي از ملل قديمه قفقاز است، كه بواسطه جرئت و جلادتشان معروف شده و سه هزارسال قبل‌از اين صاحب سلطنت و استقلال بوده و با سلاطين آشور و همسايگان ديگر زد و خوردها داشته‌اند.
بنا به نگارش استرابون و موسي خورن اين طايفه با آمازون‌ها معاشر بوده، و از سواحل درياي سياه ، وحوالي شبه جزيره كريمه كوچ كرده و در طرف جنوب بلوكات باكوبه در دامنه كوه بش بامارق، في‌مابين دو رودخانه ارس و كَر، جاگرفته و سلطنتي تشكيل داده‌اند.
در تاريخ 836 قبل از ميلاد سالمانازاريسم با لشگر فراوان فتح كنان تا كشور گرگر آمده و پس ازتسخير و تصرف آن جا را پايتخت ايالات خود قرارداده است. در سال 716 قبل از ميلاد سارگن فاتح مشهور بارديگر به جنگ گرگريان رفته و پس از هفت مرتبه سوق‌الجيش و جنگهاي متواتر با اوراتورمان وگرفتن 22 قلعه از (اولوزوتو) و پس از حملات و هجوم بسيار به قلاع و استحكامات گرگريان و قتل وغارت زياد و تخريب مداين به تصرف آن كشور موفق گرديده و آنجا را كاراساركن نام نهاده است. فاتح‌شرح و تفصيل اين استيلا و فتوحات ديگر خود را در منقوشات حزساباد دورساريوكين كه يكي ازمؤسسات خود او بوده است به يادگار گذاشته بالجمله اين طايفه به مرور زمان تا حوالي رودخانه ارس‌پيشرفته و در هر دو سمت يمين و يسار آن رودخانه ساكن گشته قراء و قصباتي براي خودشان ساخته و بااغوانيان و يا شروانيان مخلوط گرديده و بزرگترين قبايل آنان را تشكيل داده‌اند . و در اهميت اين قوم همين قدر كافي است كه به امر انوشيروان در نزديكي بيلقان شهري به اسم آنان نهاده شده و الحال ورودي‌در آن سامان بنام گرگر جاري و بلوكي در اين جانب ارس بعنوان گرگر هنوز آباد بوده و معروف مي‌باشند.و برحسب نگارش ياقوت حموي و مسعودي فرمان فرمايان بلاد وسيعي واقعه در مابين ارمنستان وباب‌الابواب (لان) را گرگرتداج و يا گرگرنداج مي‌گفته‌اند.
بيشتر ساكنان شروان از طوايف گرگر بوده‌اند لذا در قرن پنجم هنوز سلاطين اران شهر ياران گرگرلقب داده و بدين نام نوشته و مي‌خوانده‌اند.
پل ضياءالملك
پل ضياالملك در مجاور كاروانسراي شاه عباسي تقريبا به فاصله 200 متري پل بر رودخانه مرزي‌ارس ساخته شده كه امروزه قسمت هایی از آن باقی مانده است . اين پل در قسمت جنوب شرقي پاسگاه انتظامي درجنوب دهكده قديمي جلفا كه اينك در خاك شوروي سابق قراردارد، بر روي‌رود خانه ارس ساخته شده‌است . اين‌پل نيز از يادگارهاي شاه عباس صفوي در زمره بناهاي عام المنفعه بوده كه شاه عباس صفوي‌تعداد زيادي از آنها را در هر گوشه ای از ايران به يادگار نهاده است.
قسمتي از اين پل در خاك ایالت خود مختار نخجوان کشور تازه تاسیس جمهوری آذربایجان قرار دارد و قسمتي در خاك ايران قراردارد . ارتفاع پايه‌جنوبي آن از سنگهاي تراش دار بناشده از سطح رودخانه در حدود ده متر است. قسمتي از زاويه جنوبي پل كه در خاك ايران قراردارد نشان مي‌دهد پل عريض بوده و عرض آنتقریباً هشت متر بالغ بوده است . ميتوان‌حدس زد كه پل در شكل اصلي خود پنج چشمه و دهانه داشته امروزه که كاملا از بين رفته است.
پل ضياءالملك از ديدگاه مورخين و جهانگردان
مستوفي قزويني مورخ و جغرافي‌دان اسلامي معتقد است:
پل ضياالملك در حدود گرگر بر روي رود ارس احداث شده است .
در كتاب نزهه‌القلوب مستوفي بيان مي‌نمايد :
گرگر قصبه‌اي است حاصلش غله ، پنبه ، و انگور و ميوه مي‌باشد ، و در حدود آن ضياءالملك نخجواني پلي بر روي ارس ساخته واز جمله كبار ابنيه است.
محمد تقي‌خان متخلص به حكيم از رجال عهد ناصري در كتاب گنج دانش به توصيف اين پل‌مي‌پردازد.
و مكرر در سنوات بر روي آن رود (ارس) به معبر جلفا پل ساخته‌اند و معدوم گرديده در زماني كه‌عساكر سلطان صاحبقران امير تيمور گوركاني از پل جلفا عبور نموده‌اند پل معتبري كه با بينش ضياءالملك نامي بوده بسيار معتبر و برقرار و عابرين را نيكو رهگذري بوده و در سنه هفتصدوهشتاد و هشت لشكريانش از آن معبر گذشت.
در ظفرنامه تيموري نگاشته شرف‌الدين در شرح آن جا چنين نگاشته شده:
پل ضياءالملك در جولاهه ( جلفا) قنظره‌اي است كه در زير طاق آبگون گردون و آسمان بوقلمون طاق وبي‌همتا افتاده و كسي نظير آن در جهان نديده و نشان نداده ، چه در ولايت نخجوان به قرب قريه جولاهه كه در آنجاها از دامنه كوهي مي‌گذرد، پلي از سنگ تراشيده در غايت استواري و استحكام و نهايت‌همواري و نظام ، به نوعي ساخته و پرداخته كه مهندس عقل و ادراك از مشاهده آن حيران مي‌ماند.
و از جمله دو طاق آن چنان عالي و وسيع افتاده كه عرض يكي شصت ذرع بل زياد مي‌باشد و ديگري كه قدري تنگ‌تر است در وقت بي‌آبي به تحقيق رسيده پنجاه و پنج گز شرعي بود و هنگام طغيان آب ، سيل از طاق بزرگ‌تر كه وصل به كوه است، مي‌گذرد و فراز آن چنان به كوه پيوسته كه زير آن خالي مانده كاروانسرايي ساخته‌اند و هر طرف پل دروازه از سنگ برآورده‌اند و به غايت مرغوب و نهايت خوب‌برافروخته‌اند.
قلعه گاوور
در بیست و پنج متری شرق جلفا و بلافاصله در کنار رود ارس که مرز دو کشور ایران و جمهوری آذربایجان را تشکیل میدهد بقایای قلعه ای از دوره اورارتوئی وجود دارد . از میان بخشی از این قلعه یک جاده آسفالته جلفا را از طریق علمدارِ گرگر ( هادیشهر ) در مقابل اردوباد کشور آذربایجان مربوط میکند .
گمان میرود که ساختمان راه دروازه اورارتوئی قلعه گاوور را کا در یک فرورفتگی قرار داشته است با خاکریزی کنار خط جاده پوشانده ولی هنوز میتوان امتداد دیوارها را تقریباً بی وقفه دنبال کرد . حتی گاهی دیوار ها ئی با برجستگی های مضاعفدر گوشه آنها به ارتفاع چهار متر بجای مانده است .رشته های دیوار از وضع سطح و الارض تبعیت میکنند . تبعیت دیوارها از تضاریس سطح الارض در فن معماری اخیر اورارتو معمول بوده است . مقدار کمی سفال اورارتوئی از این قلعه بدست آمده است ، که مربوط به اواخر دوره ارارتوئی میباشد . و همچنین بغیر از اینها اشیاء گلی قرن ششم پیش از میلاد و بالاخره خرده سفال های بی لعاب اوایل قرون وسطی پیدا شده است .گمان میرود که پیش آمدگیهای گرد استحکامی در بعضی قسمتهای دیوار عتیق به آن اضافه شده است ، از جمله کارهای گِلی مربوط به دوره های ساسانی – اسلامی می شود .
البته قبل از احداث جاده مرزی این قلعه کاملاً به رودخانه ارس چسبیده بود که با احداث جاده قسمتی از دیوارهای شمالی آن تخریب و از بین رفته است . درست در وسط قلعه محل حوض مانندی وجود دارد که بوسیله تونل زیر زمینی آب را از ارس به وسط قلعه انتقال می داد تا موقع جنگ و یا محاصره به راحتی به آب دسترسی داشته باشند .
آنچه از قلعه باقی مانده ، دیوارهای سنگی عظیم که قطر آنها به چهار متر بالغ می شود ، از سنگهای بزرگ که بعضی از آنها دو متر مکعب ساخته شده است . بعضی از دیوارها سالم و قسمتی از آن ویران شده است .
منطقه جلفا در زمان تمدن اورارتوییان جزء ناحیه سانکی بوتو بوده است .
قلعه گاوور کوچکترین تک بناست که از دوره اورارتو تاکنون در ایران شناخته شده است . با در نظر گرفتن بنای قلعه مانند و موقعیت مرتفع آن در بالای آبادی ( روستای مارازاد ) ، گمان میرود که این بنا در اصل پایگاهی نظامی باشد .
بنظر میرسد در آغاز حکومت کوروش تحت عنوان سلسله شاهنشاهی هخامنشی ، منطقه مرند از عمران و آبادی و پیشرفت خاصی برخوردار و شهرهای آپاریس ( جلفا ) و موروندا یا ماندگارنا ( مرند ) در آن قرار داشته است .
دریاچه سد ارس
این دریاچه در شمال غربی ایران و بین دو کشور ایران و جمهوری آذربایجان واقع شده است.
مخزن دریاچه به طول ۵۲ کیلومتر، دارای عمق متوسط ۲۰ متر، مساحتی حدود ۱۴۵ کیلومتر مربع و حجم کل آن ۱۳۵۰ میلیون مترمکعب است.
حداکثر درجه حرارت هوا در تابستان ۴۰ درجه سانتی گراد و در زمستان ۲۰- درجه سانتی گراد اندازه گیری شده است.
وسعت حوزه آبریز آن ۱۰۰۲۲۰ کیلومتر مربع بوده که ۳۸ درصد آن در خاک نخجوان و ۲۳ درصد در خاک ترکیه و ۳۹ درصد آن در خاک ایران قرار دارد.
محل دریاچه در ۴۰ کیلومتری شهرستان جلفا بر روی رودخانه ارس قرار دارد و حداقل دبی رودخانه در این منطقه ۳۳۹ مترمکعب در ثانیه و حداکثر ۲۲۴۰ مترمکعب در ثانیه است.
دره ديز
كوهستان و معبر دره ديز در شمال شهرستان مرند و جنوب جلفا واقع شده است. دره ديز كوهستاني‌بلند و صخره‌اي است كه در جهت شرقي غربي كشيده شده‌است و دنباله كوههاي شمالي آذربايجان درمسير جاده ارتباطي تبريز ـ مرند به شوروي است. معبر دره ديز يكي از ارتفاعات صعب‌العبور آذربايجانشرقي است. كوهستان دره ديز بوسيله رودخانه دره ديز بريده شده و اين رودخانه آبهاي كوهستان مزبوررا در مسير جنوبي ـ شمالي به رود مرزي ارس هدايت مي‌كند.
در داخل اين كوهستان معبر مهم و قابل توجهي بناشده كه تنها راه وصول به جلفا و كناره رودخانه‌ارس است از كمركش كوهستان دره ديز راه آهن تبريز به جلفا و شوروي سابق و از كناره دره رودخانه دره ديز راه آسفالته تبريز به جلفا مي‌گذرد. از دره ديز به طرف شهرستان هاديشهر (علمدار گرگر كوههاي‌قاري قيز)پير دختر(قرار گرفته و تا حدود دهستان هرزندات عتيق كشيده شده است كه ارتفاع آن تقريبا در حدود 2609 متر مي‌باشد.
معبر معروف جولاه در مدخل ارتفاعات دره ديز نزديكترين راه ارتباطي داخل فلات ايران به سوي‌اران و ارمنستان بوده و اين راه تاريخي همواره مورد استفاده سلاطيني چون شاه اسماعيل، عباس ميرزا, نادرشاه ، فتحعلي‌شاه ، ناصر الدین شاه و مظفر الدین شاه بوده است.
چشمه آب گرمی در اواسط دره دره دیز قرار دارد که خاصیت درمانی هم دارد .
دره های فرعی مشهور دره دیز عبارتند از :
1 - اَغ چنقیللی 2 - پالان توکه ئن 3 - اؤو ری دره سی 4 - قاران نوخ دره ( با تشکر از آقای شهریور )
کلیسای استپانوس مقدس
کلیسای استپانوس مقدس درشش کیلومتری روستای دره شام به فاصله 15 کیلومتر درغرب شهر جلفا واقع در استان آذربایجان شرقی است. این کلیسا در کناره رودخانه ارس و در دامنه بلندیهایی به نام ماغارد بنا شده است که بهمین دلیل در منابع کتبی ارمنی به نام " دیر ماغارد" نیز ذکر شده است. استپانوس قدیس یک از اولین افرادی بود که به دین مسیح گرویده و بدست حواریون آن حضرت غسل تعمید یافت. او سپس در شهر اورشلیم به شهادت رسید. به روایتی در این دیر از وی یادگاری بجای مانده است. هر ساله ارامنه بسیاری از گوشه و کنار ایران به زیارت این مکان شتافته و در هفته زیارت قره کلیسا زائران بعد از انجام مراسم زیارت قبر تادئوس و قبل از مراجعت به زیارت این دیر نیز میروند. بنا به روایاتی، در قرن هفتم میلادی در همین مکان کلیسای دیگری بوده است که به دلایل نامعلومی تخریب شده است. در خصوص وجود آن کلیسا ذکری دریک منبع مربوط به سال 649 میلادی محفوظ است. در محل کلیسای مزبور کلیسای استپانوس مقدس در سال 1643 میلادی به دست جاثلیق هاکوب اهل جلفا که در آن دوره اسقف اعظم این دیر بود بنا گردید که در سال 1655 عملیات ساختمانی آن به اتمام رسیده است. در سال 1680 بخشهای دیگری نیز به این دیر اضافه گردید که در سالهای 1704،1826و1865 مرمتهای کلی در ساختمان آن صورت گرفت. این دیر نیز همچون قره کلیسا مورد توجه عباس میرزا قرار گرفته و این شاهزاده در امر ترمیم بناهای آن در سالهای 1820 الی 1826 با ارامنه منطقه همکاری نموده است. سطح کل زیربنای این دیر و ساختمانهای مربوطه بالغ بر 3464 متر مربع است در ابعاد 48.3 و 71.7 متر که در میان برج و باروهای نسبتا مرتفع محصور بوده و تنها راه ورود به آن در سمت غرب بنا است که بنا به ملاحظات استحفاظی 8 متر عقب تر از دیوارهای اصلی تعبیه شده است. بعضی از باروها از طریق راهروهایی که در زیر زمین نقب شده است با یکدیگر مرتبط هستند. بناهای موجود دراین دیر را میتوان به دو دسته کلی شمالی و جنوبی تقسیم نمود که توسط بناهای میانی به همدیگر مربوط میشوند. لازم به ذکر است که دروازه اصلی دیر در قسمت غربی بنای میانی قرار دارد که بعد از عبور از آن، دو اطاق در طرفین راهروی کوتاهی در جلوی ورودی ساخته شده است که هر یک به قسمتهای شمالی و جنوبی راه پیدا میکنند. قسمت جنوبی: در این بخش از مجموعه ساختمانهای محل اقامت راهبان و بناهای دیگری همچون سالن اجتماعات راهبان و محل اقامت اسقف قرار داشته است که همگی از سنگ لاشه ساخته شده اند. در وسط این ساختمانها حیاطی به ابعاد 24 در 30.3 متر قرار دارد. قسمت شمالی: در این قسمت بنای اصلی کلیسا و بناهای مرتبط با آن که با سنگهای خوش تراش ساخته شده است قرار دارد. پلان کلیسا از خارج چهارگوش و از داخل صلیبی شکل است که در جهت شرق به غرب قرار دارد و در چهار گوشه دارای اطاقکهایی است. ابعاد کلیسا بالغ بر 15.85 در 22.37 متر است. کلیسا دارای دو ورودی است که در بالای ورودی غربی آن بر روی چهار ستون بالکنی است برای سرودخوانی گروه کرکلیسا و ورودی بعدی در سمت جنوب کلیسا قرار دارد که در قسمت بیرونی آن و چسبیده به کلیسا ساختمان ناقوسخانه گنبد دار قرار گرفته است. دیوارهای خارجی کلیسا که با سنگ خوش تراش بنا گردیده پوشیده از حجاریهای بسیار زیبا و چشمگیری است. دیوارهای داخلی با گچ پوشانده شده و بر روی آنان نقاشیهای منحصر بفردی نقاشی شده اند. ساقه گنبد شانزده ضلعی است و در آن چهار نورگیر تعبیه شده است. بر روی ساقه حجاریهای زیبایی صورت گرفته است و همچنین صلیبهای سنگی کوچکی نیز به تعداد شانزده عدد بر روی گنبد آن نصب شده است که به زیبایی بنا افزوده است. برج ناقوس خانه که آن نیز با سنگهای خوش تراش بنا گردیده در جلوی ورودی جنوبی کلیسا قرار دارد. در سمت شمالی کلیسا نمازخانه حضرت پولوس یا اتاق دانیال قرار دارد که دارای پلان مستطیل شکل بوده و ورودی آن ازسمت غرب بنا است. با توجه به ارزش تاریخی و مذهبی مکان، این دیر تحت مراقبت و عملیات ترمیمی مداوم سازمان میراث فرهنگی قرار دارد.