شهرستان سراب به مرکزیت شهر سراب در استان آذربایجان شرقی ایران قرار دارد. این شهرستان به دلیل واقع شدن در بین دو کوه سبلان و بزقوش دارای آب و هوای سرد در زمستان و خنک و ملایم در تابستان می‌باشد. جمعیت شهرستان سراب حدود ۱۵۰۰۰۰ نفر(طبق سرشماری سال ۱۳۷۵) می‌باشد که به زبان ترکی آذربایجانی تکلم می کنند. قدیمی‌ترین کتیبه پیدا شده در منطقه، کتیبه رازلیق می‌باشد که به زمان اوراتورها بر می گردد. مسجد جامع سراب قدیمیترین اثر دوران اسلامی در شهر سراب است و به قرن نهم هجری تعلق دارد. این مسجد بدون گلدسته و مناره بوده و از نظر ساختمانی عبارتست از یک شبستان بزرگ و یک حیاط کوچک در سمت غربی آن و دو درب ورودی یکی در شرق و دیگری در ضلع غربی که حیاط غربی را به مسجد مربوط میسازد. از نقاط دیدنی این شهرستان، علاوه بر دامنه‌های ساوالان و بزگوش و باغهای روستاهای اطراف سراب می توان به آبگرم های معدنی آلله حق، آب گرم کنونی روستای سردهاکه حمامی بوده منسوب به فتحعلی شاه قاجار،اردها و ساری قیه اشاره کرد.

مسجد جامع سراب

این شهرستان دارای قدمت طولانی بوده و از جمله آثار باستانی آن سنگ‌نوشته‌های اورارتویی(بخصوص رازلیقو قلاع تاریخی در اطراف کوهها می‌باشد. حمدالله مستوفی تاریخ نویس مشهور که از این منطقه دیدن کرده بود در کتاب نزهه القلوب مردم آن را ترک‌زبان، قوی هیکل، سفیدرو و اکول تعبیرکرده است.

تاریخچه

قدمت این شهرستان آن طوری که از مدارک و کتابهای موجود در این زمینه بر میاید به دوره پیش از اسلام برمیگردد. در گوشه و کنار این شهرستان آثاری به صورت خطوط اورارتویی مبین این مطلب است و با عنایت به اینکه شهر سراب بر سر جاده ابریشم قرار داشته است از قدیم الایام مورد توجه بوده است وجود آثاروعلایم گورستانهای بسیار در سطح شهر سراب نشان میدهد که سراب از پرجمیعت ترین شهرهای منطقه در گذشته بوده است. یکی از شاخه های جاده ابریشم از ری به قزوین و فیروز آباد خلخال و بزغوش از راه سراب به تبریز می رسیده است و یکی دیگر از شاخه ها از راه قزوین و فیروز آباد خلخال به اردبیل از کنار و نزدیکیهای سراب می گذشته است. وجود دو سنگ نبشته اورارتویی در جوار سراب در منطقه نشت اوغلی و دیزج رازلیق از نظر آثار تاریخی بسیار اهمیت دارد آثار بدست آمده از دوره اورارتورها (معاصر مادها )به خط میخی نشانگر قدمت این شهر و تاریخی بودن آن می باشد. این دو سنگ نبشته نشان از فتح نامه شاهان اورارتور هاست. وجود این دو کتیبه نشانگر اهمیت این منطقه در آن زمانها می باشد اما معلوم نیست که شهرهای مفقود شده یاد شده در کتیبه های اورارتویی در کجا و کدام نقطه واقع هستند مسلماً مراکز مزبور مهم و سوق الجیشی بوده که در حوالی این کتیبه ها قرار داشتند تاریخ نویسان قدیم تاریخ سراب را با تاریخ اهر و ارسباران به هم آمیخته دانسته اند .سراب یکی از شهرهای قدیمی و تاریخی آذربایجان است این شهر به لحاظ وقوعش در مرکز گره مواصلاتی آذربایجان یعنی قرار داشتن در سر راه اردبیل و آستار و مغان به تبریز و ارتباط با جاده تهران – تبریز از طریق بستان آباد اهمیت سوق الجیشی و اقتصادی مهمی داشته و زمانهای دیرین مرکز عبور و مرور سپاهیان و قوافل تجارتی بوده است. آثار سفالی بدست آمده از قبور پارتی ها ، اتلال و تپه های موجود نشان می دهد که سراب دارای قدمت و تاریخ بسیار قدیمی می باشد. از قدیم الایام با توجه به اینکه سراب ، بین دو شهر بزرگ و قدیمی اردبیل و نبریز قرار داشته همواره مورد توجه قرار داشته و در تمامی جریانات سیاسی اجتماعی سهم عمده داشته است . سراب در قرن نهم هجری از شهرهای آباد و مهم آذربایجان بود حسن روملو در کنتاب احسن التواریخ می نویسد : دربار سلطان مجمع ادیا و اهل فضل در سال ٨٩٣ و ٨٩٥ هجری در تبریز مرض طاعون شایع گشت . سلطان یعقوب جهت امان بودن از بیماری به سراب عزیمت نمود . آنچه ما را با تاریخ کهن سرزمین سراب و مردمان اولیه آن رهنمون می سازد وجود چند سنگ نبشته می باشد که در نزدیکی های شهر موجود می باشد این دو سنگ نبشته مربوط به قوم اورارتورهاست که از صده هفتم تا نهم قبل از میلاد در ارمنستان کنونی و قسمتی از آناتولی شرقی و آذربایجان و قفقاز سلطنت داشته و قومی آبادگر و سازنده بوده اند. در دوره سلجوقیان ترکان مناسبترین نواحی گله داری را اشغال کردند و نواحی بزرگ از جانب شمال غرب ایروان که سراب نیز در میان آنها قرار داشت ترک نشین ساختند و هم در این زمان بود که نام بعضی از آبادیها در آذربایجان ترکی شد و ترکان در دهاتی که سکنی گزیدند تغییر نام داده و زبان خود را ترویج نمودند.اطلاعات بيشتر

وقایع و حوادث تاریخی برجسته

در کنار شهر سراب به تاریخ ٤٣٦ هجری قمری جنگ امیر وهسودان با غزان اتفاق می افتد در حملات چنگیز خان مغلول به آذربایجان سراب نیز سهم کافی از ترک تازی آنها دیده به شدت قتل و غارت می شود در زمستان سال ٦١٧ ه . گروهی از لشگریان مغول به سرداری ( یمه نویان) حمله آوردند . تبریز را محاصره نمود حکومت آذربایجان در این تاریخ در دست اتابک اوزبک بن اتابک محمد جهان پهلوان بود . مغولان چون شهر تبریز را مستحکم می بینند و شمس الدین عثمان طغرایی وزیر اتابک ازبک دلیرانه ایستادگی می کنند آنها با گرفتن مال و پارچه آن جا را ترک گفته به سوی سراب هجوم می برند مردم این شهر را از دم تیغ می گذرانند.

از وقایع مهم دیگر سراب تشکیل قوریلتای (شورای مغولان) به امر ارغون خان به سال ٦٨٣ ه. ق در حوالی گردنه صائین مابین سراب و اردبیل می باشد.

بعد از آباقاخان سلطان احمد تگودار در آلاداغ به سال (٦٨٣-٦٨٢ه) بر تخت نشسته اسلام می آورد ولی از دست ارغون خان و سرداران مغول به سراب و اردوی مادرش پناه می برد اما تنها آمدن او باعث می شود تا سران لشکر جرأتی پیدا کرده او مقید ساخته و تحویل ارغون خان می دهند و به امر ارغون در سال ٦٨٣ ه. او را در سراب به قتل می رساند در زمان چوپانیان حکومت سراب به جانی بیک خان از اولاد جوجی خان مغول می رسد (٧٥٨ هجری) شاه اسماعیل اول (٩٣٠-٩٠٧) در روز دوشنبه ١٩ رجب سال ٩٣٠ ه . ق در شهر سراب به یک مرض ناگهانی درگذشت بعضی را عقیده برا این است که شاه اسماعیل از ناکامی در جنگ چالدران و شکست از عثمانیان دق مرگ شد در تاریخ عالم آرای عباسی نوشته شده است که از وقایع مهم شهرستان سراب شکست قشون عثمانی در این شهر در زمان شاه عباس صفوی از سپاهیان ایران می باشد.

در سال ١٢٠٥ هجری قمری آقا محمد خان با صادق خان شقاقی جنگیده و بعد از غلبه بر او سراب را غارت کرده و به آتش کشید صادق خان شقاقی پس از قتل آقامحمد خان در جنگ با فتحلی شاه شکست خورده به سراب عقب نشست و بعد از آنکه جواهرات آقا محمد خان را پس داد از طرف فتحلی شاه بخشوده شده و به حکومت سراب منصوب گشت.

شهرستان سراب تا سال ١٣٢٤ هجری شمسی از بخشهای تابع اردبیل بوده است در این سال به شهرستان درجه ٣ ارتقاء و به فرمانداری تبدیل گردیده است و تا سال ١٣٦٧ دارای یک بخش بوده است ( مرکزی) در این سال بر اساس تقسیمات کشوری بخش مهربان از شهرستان تبریز متنوع و به شهرستان سراب الحاق یافت همچنین در این سال روستاهای ساریقیه ، اورتاکند و باشکند از شهرستان اردبیل و بخش نیر جدا و به سراب ملحق گردید و نیز روستای سرچشمه از بستان آباد جدا و در محدوده شهرستان سراب اضافه گردید.

وجه تسمیه

 ساراب نامی که اهالی و ساکنان دیرین شهر سراب این سرزمین را به آن می نامند مرکب از سار+آب می باشد که در لغت ترکی قدیم سار به معنی نور و آتش و آب معرب پسوند آپ (پسوند تاکید کثیر )بر این اساس نام این محل با توجه به وجود آتشکده های متعدد در محل و وجود آتشکده بزرگی در این مکان به نام( بسیار منور) نامگذاری شده است.

آثار باستانی و ابنیه تاریخی

علی رغم اینکه کاوشهای اساسی تا کنون در منطقه سراب صورت نگرفته است اما هر مطلب روشنی که وجود دارد آن است که همانند سایر نقاط کشور پهناور ایران شهرستان سراب نیز بواسطه داشتن قدمت تاریخی و واقع شدن در یک منطقه حاصلخیز کشاورزی و اینکه در طول تاریخ مورد سکونت انسانها بوده است دارای آثار و ابنیه های فراوان تاریخی است که شاید قدمت آنها هزاران سال باشد . متاسفانه این منطقه در طول تاریخ مورد تاخت و تاز فراوان قرار گرفته که در اغلب آنها خسارات فراوان به آثار و بناهای این شهر وارد آمده است از جمله در حملات مغول یا در قتل و غارت آقا محمد خان قاجار و یا بر اثر حوادث طبیعی بسیاری از این آثار از بین رفته و یا لطمات فراوان بدانها وارد گردیده است. چنانچه در سابقه تاریخی شهرستان بیان شد این منطقه زیستگاه اقوام مختلف بوده است و هر کدام از آنها به نوعی در منطقه اثر گذار بوده اند که می توان به اورارتورها اشاره نمود. با این اوصاف می بینیم بعد از گذشت صدها یا هزاران سال هنوز بعضی از این اثرها توانسته اند خود را از چنگال دشمنان و قهر طبیعت رهانیده و به دست بشر امروزی برسند . اگر چه در مورد یکایک بناها و آثار باستانی شهرستان اطلاعات دقیقی در دست نیست اما حتی المکان سعی گردیده با استفاده از نوشتارها و گفتارها و مستندات و خود آثار در خصوص آنها اطلاعات جمع آوری گردیده تا شاید از این طریق بتوان در حفظ میراث گذشتگان و اغنای فرهنگی منطقه گام برداشت . آثار شهرستان بصورت کتیبه یا تپه های باستانی و قبور می باشند . در بعضی از نقاط شهرستان به ویژه در شهر سراب مسجد قدیمی که به نوبه خود پیرامون آن صحبت خواهد شد نمودار هستند.

تقیسمات کشوری

بخش مرکزی شهرستان سراب

          o دهستان ابرغان

          o دهستان آغمیون

          o دهستان حومه

          o دهستان رازلیق

          o دهستان صائین

          o دهستان ملایعقوب

شهرها: سراب

بخش مهربان

          o دهستان اردلان

          o دهستان آلان برآغوش

          o دهستان شربیان

شهرها: مهربان، شربیان و دوزدوزان.

بخش مرکزی شهرستان سراب – مركز سراب

بخش مهربان - مرکز بخش: شهر مهربان