تاريخچه شهرستان بستان آباد

شهرستان بستان آباد درمحل شهر باستاني وگمشده اوجان بنا شده است . نام اوجان از قرن ششم به بعد در اكثر سفرنامه ها و كتابهاي تاريخي آمده است . حمدالله مستوفي در نزهه القلوب مي نويسد : « آن را بيژن بن گيو بن گودرز ساخت . غازان خان امارتش را تجديد كرد . از سنگ و گچ بارو كشيد و شهر اسلام خواند و دارالملك ساخت . هوايش سرد و آبش از كوه سهند جاري است . حاصلش غله و بقولات بود . ميوه او جان از اقليم سفيد چهره و شافعي مذهب اند . فرمانروايان تركمنان و صفويه مدتها در قصر غازاني در اوجان مجالس عيش و نوش داشتند ، اما در روزگار فرمانروايان بعدي آذربايجان حوادث و جنگهاي خونين متعددي اوجان را در معرض انهدام و ويراني قرار داد كه امروزه از آن همه آباداني و زيبايي فقط يك رودخانه و يك دهستان به نام اوجان در جغرافياي آذربايجان باقي مانده است ».

جغرافیا

بستان آباد یکی از شهرستانهای مهم شانزده گانه استان آذربایجان شرقی است که در ۴۵ کیلومتری شرق تبریز در مسیر ترانزیتی تبریز-تهران و تبریز-سراب و اردبیل واقع است. این شهرستان بین شهرستانهای مراغه، هریس، هشترود، میانه، تبریز و سراب (از شمال به هریس، از جنوب به شهرستان هشترود، از غرب به تبریز، از شرق به شهرستانهای سراب و میانه و از جنوب غربی به شهرستان مراغه) محدود می‌شود و از نظر جغرافیایی بین ۴۶ درجه و ۳۰ دقیقه و ۴۷ درجه و ۱۴ دقیقه طول شرقی و ۳۷ درجه و ۳۲ دقیقه و ۳۸ درجه و ۴ دقیقه عرض شمالی قرار گرفته‌است. ارتفاع شهرستان بستان آباد از سطح آزاد دریاف ۱۶۷۹-۱۷۴۰ متر می‌باشد.

مساحت این شهرستان ۲۹۶۹-۳/۲۸۵۰ کیلومتر است که در مقایسه با مساحت کل استان ۴/۶ درصد را به خود اختصاص داده‌است.

بستان آباد شامل سه قسمت بستان آباد علیا، سفلا و اسکی کند می‌باشد که مجموعه مرکز شهرستان را تشکیل می‌دهند.

پستی و بلندی‌ها

بستان‌آباد منطقه‌ایست کوهستانی که سراسر قسمت جنوبیش را کوههای پربرف و مرتفع پوشانده‌است. شمال آن در امتداد کوههای بزغوش و غرب این شهرستان در امتداد کوههای مورو داغ به ارتفاع ۲۹۶۰ متر در دنباله کوههای مورو داغ و بزغوش بنام تک آلتی و گردنه معروف شبلی قرار گرفته‌است. مرتفع‌ترین نقطه شهرستان کوه سهند به ارتفاع ۳۷۷۲ متر می‌باشد.

ارتفاعات مهم

   1. کوه سهند به ارتفاع ۳۷۷۲ متر سومین قله استان بعد از سبلان به ارتفاع ۴۸۰۰ متر و آرارات به ارتفاع ۳۹۱۳ تا ۵۱۵۴ متر می‌باشد. دامنه‌های این کوه را ۲۵ فرسنگ تخمین می‌زنند. این کوه سرچشمه رودخانه‌های اوجان، مهرانه رود، سهند و آلمالو است که عمده آب مشروب شهر تبریز از چشمه‌ها و سیلابها و ذخائر ارضی این کوه تامین می‌گردد.

   2. کوه شبلی به ارتفاع ۱۶۵۴ متر که جاده تهران – تبریز از آن عبور می‌کند و یکی از معروفترین گردنه‌های ایران در آن واقع شده‌است (که کمتر راننده و مسافری پیدا می‌شود که از آن خاطره‌ای نداشته باشد.)

   3. کوه آلتی به ارتفاع ۲۵۶۰ متر در شمال آبادی شبلی واقع است که در قله آن دکلهای رایو و تلویزیون نصب شده‌است.

   4. بیوک داغ به ارتفاع ۲۹۶۰ متر

   5. قباق داغ به ارتفاع ۲۹۰۴ متر

   6. دروانه داغ به ارتفاع ۲۹۵۴ متر

   7. بزداغ به ارتفاع ۳۶۰۵ متر

   8. کوه حیدربابا (این کوه از لحاظ زمین شناسی عظمت چندانی ندارد ولی از دیدگاه اجتماعی می‌توان به اهمیت آن از نظر موردخطاب بودن ادبی در اشعار استاد شهریار اشاره کرد).

آب و هوا

آب و هوای بستان آباد به دلیل قرار گرفتن در دامنه کوهستان سهند در زمستان سرد و پربرف و دوره یخبندانش طولانی و در تابستان معتدل و مطبوع است. هوای این شهرستان شش ماه از سال خشک و شش ماه دیگر مرطوب می‌باشد. رژیم بارندگی آن دارای دو حداکثر در ماههای اردیبهشت و خرداد که با یک حداقل در ماههای تیر و مرداد قطع می‌شود. بنابراین اختلاف فصل بارندگی در این شهرستان زیاد می‌باشد. با توجه به کلیماتوگرام این شهرستان ملاحظه می‌کنیم که ۲ ماه خیلی خشک در خرداد و تیر و ۲ ماه خشک در شهریور و مهر و ۲ ماه نیمه خشک در آذر و آبان و ۶ ماه مرطوب از آذر الی اردیبهشت دارد متوسط بارندگی سالانه آن ۳۰۰ میلیمتر و بخیر آن ۲۵۰ میلیمتر می‌باشد تبخیر حقیقی آن نسبت به بارندگی ۹۳ درصد می‌باشد. متوسط درجه حرارت آن ۸ درجه سانتی گراد می‌باشد. این شهر ۶ ماه یخبندان است که روزهای یخبندان در ماههای مختلف سال متفاوت است. درجه دمای این شهر گاهاً بسیار سرد می‌شود بطوریکه بنابه نقل یکی از شبهای زمستان ۱۳۴۲ درجه هوای شهر به ۳۸ درجه زیرصفر رسیده که از شدت سرما حیوانات وحشی به شهر پناه آورده‌اند.

پوشش گیاهی، جنگل و مرتع

گیاهان طبیعی منطقه اغلب به علت تبدیل مراتع به زمین کشاورزی از بین رفته و مقدار کمی از آنها از جمله گرافیدها و خار شتر و انواع Dietalel دیده می‌شود. در دوره‌ها و نقاط گود اطراف روستاها که آب زیرزمینی بالا و رطوبت زیاد است درختان زبان گنجشک و تبریزی و نارون دیده می‌شود.

منابع آب شهرستان

باتوجه به بارندگی زیاد در منطقه از منابع آبی مختلفی در این شهرستان می‌توان آب استحصال نمود.

 آب‌های سطح ‌الارضی

   1. رودخانه اوجان چای که از دامنه ولی کوه سهند سرچشمه می‌گیرد.

   2. رودخانه سعیدآباد که از به هم پیوستن دو رودخانه هزارچای و متنق بوجود می‌آید.

   3. پیرلی چای که از جنوب روستای اسفنگره سرچشمه می‌گیرد و به رود اوجان چای می‌پیوندد.

   4. آیقرچای که از دامنه اروانه داغ و چیاق داغ سرچشمه می‌گیرد و به اوجان چای می‌پیوندد.

   5. رودخانه قازان چای از دامنه‌های شرقی سهند سرچشمه می‌گیرد و به بهادرچای می‌ریزد.

اشتغال

تقریباً ۶۵ درصد اشتغال در شهرستان بستان‌آباد به صورت کاذب می‌باشد. تمام ادارات در این شهر دولتی می‌باشند. دولت توجه کافی به این منطقه ندارد. اهالی ۸ ماه سال بیکار هستند و تنها ۴ ماه به طور دایم کار می‌کنند. میزان مهاجرت سرسام آور بوده ولی مسئولین به خاطر خود شیرینی اخبار کذب مب دهند. تحصیل کردگان شهرستان اندک و جوانان همواره دارای استرس کار و درآمد هستند.

آموزش و پرورش

تعداد کل دانش آموزان شهرستان ۲۴۷۴۶ نفر می‌باشد و از این تعداد ۲۷۷۸ نفر شهری و ۲۱۹۶۸ نفر روستائی می‌باشند. از تعداد کل دانش آموز روستائی ۱۵۴۰۷ نفر در مقطع ابتدائی، ۳۷۸۶ نفر در مقطع راهنمایی و ۶۱۹ نفر دبیرستان و از تعداد کل دانش آموز شهری ۲۱۳۱ نفر در مقطع ابتدائی، ۱۲۲۵ نفر در مقطع راهنمائی و ۱۴۲۶ نفر دبیرستان و ۳۱۶ نفر در سایر مقاطع مشغول به تحصیل می‌باشند.

زبان و ادبیات

تنها زبان رایج در منطقه ترکی آذربایجانی می‌باشد که البته در لهجه‌ها و گویش‌ها مثل تمام شهرهای استان تفاوت وجود دارد. زبان مکاتبه‌ای مردم منطقه مانند سایر نقاط کشور ایران زبان فارسی می‌باشد. اکثر شعرای محلی اشعار خود را به زبان ترکی می‌سرایند. زبان ترکی علاوه بر زبان محاوره‌ای مردم، نقش اساسی در حفظ فرهنگ و آداب و رسوم منطقه داشته بطوریکه تمام مثلها و ادبیات شفاهی و اشعار در مناسبتها و ایام مذهبی به زبان ترکی است و مردم منطقه تعصب خاص به این زبان دارند.

اقتصاد

اقتصاد منطقه بستان آباد در درجه اول، اقتصادی است وابسته به کشاورزی و دامداری که نشات گرفته از وجود آب و زمین مرغوب و در نتیجه شرایطی مطلوب برای گسترش این بخش و بخش‌های وابسته به آن گردیده‌است. چنانچه در بخش کشاورزی محصولاتی چون غلات و سیب زمینی از تولید بالا و مرغوبیت مناسب برخوردار است و در بخش دامداری و در قسمت لبنیات و خصوصاً پنیر از شهرت بسزائی برخوردار می‌باشد.

شغل اصلی مردم کشاورزی، دامداری، قالیبافی است و مشاغل آزاد می‌باشد در اکثر روستاهای تابع بستان آباد قالیبافی روستائی با نقشه روستاباف، بسیار رونق و رواج دارد و از منابع بزرگ درآمد مردم می‌باشد.

بعلت وجود معادن مختلف در کوههای مجاور، کارخانه‌های مجهزی در کنار جاده تبریز- بستان آباد تاسیس شده‌است که رونق بسزائی به اقتصاد و منابع شهرستان بخشیده‌است. گذشته از آن واحدها و کارخانه‌های مختلف از جمله صابون سازی، قندریزی ، حلاجی، کشبافی، تولید مواد غذائی در مرکز شهرستان مشغول به کار می‌باشند که از نظر اشتغال زائی حائز اهمیت می‌باشند. در سالهای اخیر کامیونداری و خدمات حمل و نقل در ردیف عمده ترین مشاغل بستان آباد درآمده و تعدادی از طبقه جوانو فعال آن به این شغل روی آورده‌اند. آنچه از نظر اقتصادی در این منطقه حائز اهمیت می‌باشد قرار گرفتن بستان آباد در مسیر جاده ترانزیتی تبریز- تهران و تبریز- اردبیل است که این امر در توسعه و گسترش اقتصادی شهرستان و توجه مردم به داد و ستد با روستاهای اقماری بسیار مؤثر می‌باشد ایجاد مراکز حمل و نقل و بنگاههای باربری و انبارهای کالای کشاورزی در بستان آباد، بر میزان حجم داد و ستد و گسترش روابط بازرگانی افزوده‌است.

تجارت عمده بستان آباد بعد از غلات و سیب زمینی، پنیر و خیارشور و مواد غذائی است که از نظر رتبه آماری دارای رتبه‌ای بالا در سطح استان و حتی کشور می‌باشد. بستان آباد با تحت پوشش قرار دادن خرید شیر اغلب روستاهای کردستان و اردبیل و خلخال و میانه و ایلات دارای تولید لبنیات بسیار مرغوب و بالائی است که در کل کشور شهرت بسزائی دارد.

گذشته از مباحث فوق در بخش صنعت گامهای مؤثری در این منظور صورت گرفته‌است که از آن جمله ایجاد شهرت صنعتی بستان آباد می‌باشد که در اثر فعالیت‌های طاقت فرسای فرماندار وقت، طی صورت جسه‌ای توسط مجمع عمومی شرکت شهرکهای صنعتی ایران به تصویب وزیران محترم صنایع، کشاورزی، نیرو، اقتصاد، مسکن و شهرسازی و سازمان برنامه و بودجه رسیده و در حدود ۸۵/۴۰۷۱۲۸ مترمربع زمین توسط اهالی بستان آباد و روستاهای اشرف آباد به شهرک واگذار شده و تاکنون مبلغ ۲۵۴ میلیون ریال اعتبار تخصیص یافته و از نظر اجرای پروژه شهرک در حال حاضر فعال و خیابانهای آن مسیرگشائی برای نقشه شرکت شهرکهای صنعتی استان شده‌است ولی اعتباری برای سال جاری (۷۷) تابحال پیش بینی نشده‌است.

کشاورزی

کل اراضی زیر کشت و آیش شهرستان طبق آمار سازمان کشاورزی استان در سال ۱۳۷۵ قریب به ۱۳۷۰۵۰ هکتار می‌باشد که اعم از دیم و آبی در آنها محصولات زراعی به اشکال مختلف کشت می‌شود. از کل اراضی زیر کشت و آیش ۲/۸۰٪ آن (یعنی حدود ۱۰۹۹۴۶) به کشت دیم اختصاص دارد.

صنعت

۱۶۱۲- از آنجا که بستان آباد به مرکز استان یعنی تبریز نزدیک است لذا کارخانجات متعددی در بستان آباد و مسیر بستان آباد- تبریز قرار گرفته‌است در عین حال در خود شهرستان واحدهای صنعتی فعال مشغول بکارند که کم و بیش در رشد اقتصادی و اشتغال زائی منطقه مؤثرند که شامل کارخانجات کش و قیطان، سماور و بخاری، ادارات کشاورزی و ساختمانی، جوراب، مواد غذائی (نمک، آرد، قند) نایلون و نایلکس و صابون و غیره می‌باشد. گذشته از موارد مذکور شهرستان بستان آباد دارای صنایع دستی و صنعتی از قبیل فرش بافی و جاجیم بافی و ... می‌باشد که از لحاظ ارزآوری دارای اهمیت فراوانی می‌باشند. اعم از صنایع کارخانه‌ای و صنایع لبنیات که بیشتر به صورت سنتی و واحدهای کوچک تولید می‌شود دارای اهمیت فراوانی می‌باشد که از نظر کیفیت دارای رتبه بالا می‌باشد و همانطور که در فصول قبلی به آن پرداختیم دارای شهرت فراوانی می‌باشد.

گذشته از صنایع فوق صنایع حمل و نقل نیز در بستان آباد دارای اهمیت زیادی می‌باشد. در کل شهرستان حدود ۱۸ واحد باربری شهری می‌باشد و حدود ۸۳۹ کامیون در شبکه حمل و نقل آن فعال می‌باشند که رقم قابل توجهی می‌باشد. ولی با این همه وجود یک سیستم حمل و نقل اصولی و برنامه ریزی شده در شهرستان احساس می‌شود تا از طریق آن وضعیت اقتصادی شهرستان شکوفاتر شود.

همچنین بدلیل وجود آبگرمهای متعدد در منطقه صنعت توریسم نیز می‌تواند در این منطقه بطور اصولی شک گیرد که در این راستا فرمانداری بستان آباد اقدامات مثبتی کرده‌است که امید است با شکل گیری این صنعت بصورت بنیادی گامی بزرگ در پیشبرد اقتصاد کشور برداشته شود.

معادن

در شهرستان بستان‌آباد، معادن گچ، پوکه و سنگ وجود دارد که زیر نظر مستقیم اداره معادن و فلزات اداره می‌شود.

منابع

لغت‌نامه دهخدا

اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: ۱۳۸۳خ.

شهرستان بستان آباد- بخش مركزي (مركزبخش : شهربستان آباد)

شهرستان بستان آباد- بخش تيكمه داش (مركزبخش : شهرتيكمه داش)