امروز جشن ميلاد عشق، نور و ضامن بيچارگان و درماندگان است و شور و شعف در دل همگان شعله مي‌زند، از بزرگ و کوچک تا پير و جوان از کودکي که براي کبوترها دانه مي‌پاشد تا پيرمردي سپيدمو که قرآن را رو به گنبد طلايي‌اش تلاوت مي‌کند.
همه و همه در اين جشن فرخنده به شيوه و سنتي ديرينه هلهله شوق نواخته و رضا، رضا مي‌کنند. فرشتگان به دور ايوان طلايي‌اش، چرخ مي‌زنند و در جوارش بر فراز گنبد عشق تکيه کرده و سر از پا نمي شناسند.
در اين روز زيبا سري به گوشه و كنار اين قطعه بهشتي زديم و بيش از هر چيز خدمت خدومانه، خالصانه و فروتنانه خادمين حرم به چشممان آمد.
به سراغشان رفتيم تا از نزديك با دل گشاده آنها روبه‌رو شويم و شما را هم به مهماني اين همه خلوص ببريم.
خادمان امام رضا (ع) قبلا و به صورت سنتي به چند گروه تقسيم مي‌شدند؛ خادم‌ها، فراش‌ها (كه كارشان شبيه خادم‌هاست ولي در رواق‌هاي مخصوص خودشان)، دربان‌ها، كفشدارها و نگهبانان يا حفاظ (گروهي از خدمه كه مراسم خاص را برگزار مي‌كنند).
كل اين خادمين حرم مطهر كه در بخش‌هاي مختلف مشغول خدمت‌رساني به زوار امام رضا (ع) هستند به 3 صورت رسمي، افتخاري و تشرفي به اين افتخار نائل آمده‌اند.
به گفته حسين سليماني، خادم كشيك و با سابقه حرم مطهر، خادمان رسمي به طور ميراثي به اين افتخار دست يافته اند يعني اين سمت از پدرانشان و نسل‌اندرنسل به آنها رسيده است. اما خادمان افتخاري بدون دارا‌بودن چنين سابقه‌اي، بنا به درخواست و تمايل خودشان و پس از كسب شرايط لازم و البته گذران دوران انتظار توانسته‌اند به خدمتگزاري امام رضا (ع) و زوارشان مشغول و مشعوف شوند.
خادمان افتخاري هيچ حقوقي دريافت نمي‌كنند و تنها يك قبر در حرم مطهر پس از فوتشان، هديه‌اي است كه به پاسداشت زحماتشان به آنها اعطا مي‌شود. خادم افتخاري از همان ابتداي پذيرش، نامش در اين فهرست ثبت نمي‌شود بلكه ابتدا به صورت خادم تشرفي گزينش مي‌شود و پس از گذشت چندين سال و در صورت رضايت مسوولان از خدمت و فعاليت آنها، به گروه خادمين افتخاري ملحق مي‌شود.
اين در حالي است كه خادمان تشرفي نيز از فيلترهاي سخت و متعددي مانند احراز شرايطي همچون ايمان و تقوا، تحصيلات، ادب و اخلاق، عشق و ارادت به امام رضا (ع) و زوار اين امام عبور كرده‌اند.
در عين حال نحوه خدمتگزاري و ادب و اخلاق ايشان در مقابل زوار امام رضا(ع) بسيار حائز اهميت و ملاك گزينش نهايي است چون آبروي امام رضا (ع) و حرم بهشتي ايشان در گرو رعايت فروتني و ادب در مقابل زوار است.
از فرش تا عرش
از قديم يك گروه از خادم‌ها در حرم بودند كه كارشان نظافت و شستشوي رواق‌ها بود. براي همين كم‌كم نام فراش روي اين خادم‌ها ماند و ديگر تبديل شد به يكي از 5 نوع خادمي كه در حرم خدمت مي‌كنند. اما كار فراش‌ها در حرم فقط شستشو و نظافت رواق‌ها نيست. خيلي از اين خادم‌هايي كه دم درهاي ورودي رواق‌ها مي‌ايستند و پرهاي رنگي دستشان مي‌گيرند و زائران را هدايت مي‌كنند همين فراش‌ها هستند. زمان‌هايي هم كه قسمتي از رواق كثيف مي‌شود، چند تا از همين فراش‌ها با آب و دستمال و وسايل ديگر راه مي‌افتند و آنجا را تميز مي‌كنند. در واقع فراش‌ها و خادم‌ها تفاوت چنداني با هم ندارند و تفاوتشان بيشتر در تقسيم مناطق خدمت است، به‌علاوه اين‌كه فراش‌ها وظيفه نظافت و شستشوي رواق‌ها را هم برعهده دارند.
در درگه سلطان
اما دربانان كه محل خدمتشان صحن‌هاي حرم مطهر و معمولا جلوي درهاي ورودي است را بيشتر با كت‌هاي سرمه‌اي، كلاه‌هايي كه آرم آستان قدس دارد و عصاهاي معروفشان كه مردم آنها را به عنوان تبرك مي‌بوسند، مي‌شناسند.
اما اين همه وظيفه دربان نيست، آنها ده‌ها وظيفه مختلف دارند كه شايد خيلي از آنها اصلا به چشم هم نيايد. معروف‌ترين كارهايشان راهنمايي زائران و كمك به آنها و همين طور كمك به انتظامات صحن‌هاست. دربان‌ها فقط در صحن‌ها حضور دارند و در داخل رواق‌ها ديگر خبري از آنها نيست. فقط در يك صحن انقلاب كه 3تا در ورودي بيشتر ندارد، 10تا دربان خدمت مي‌كنند و كارهاي متفاوتي انجام مي‌دهند. مراسم جاروكشي سنتي هم فقط مخصوص دربان‌هاست. اگر عصرها حدود ساعت 4، سري به صحن انقلاب بزنيد، مي‌توانيد اين مراسم را همراه با آداب قبل و بعدش ـ مثل قرائت دعا و مديحه‌سرايي ـ ببينيد.
پابرهنه تا بهشت
با 22 كفشداري كه اين سال‌ها در حرم ساخته شده است از هر در ورودي كه بخواهيد وارد شويد يك كفشداري وجود دارد تا كفش‌هايتان را با خيال راحت در آنجا تحويل دهيد و به زيارت‌تان برسيد. آنها 24 ساعته خدمت مي‌كنند.در اين ميان نگهبانان حرم شايد تنها گروهي باشند كه حقوق‌بگير آستان قدس رضوي هستند و به همين خاطر حضور آنها در حرم به صورت يك روز درميان الزامي است.در حال حاضر حرم مطهر امام رضا (ع)، 25 هزار خادم در بخش‌هاي مختلف خود دارد و حدود 20 هزار نفر هم در فهرست انتظار هستند. به گفته سليماني حرم مطهر ديگر ظرفيت پذيرش هيچ خادمي را ندارد و براي پذيرش خادم جديد يا بايد صحن‌هاي حرم كه الان 9 صحن است، گسترش يابد و زياد شود يا خادمان كنوني از دنيا بروند و جايشان را به فرد يا افراد در فهرست انتظار بدهند؛ چرا كه خادمي امام رضا (ع) بازنشستگي ندارد.
پرچم گنبد طلا تعويض شد
يكي از رسوم ابراز شادي و نشاط در سالروز ميلاد باسعادت آقا علي‌بن موسي‌الرضا و در بارگاه اين امام همام، مراسم جشن تعويض پرچم مقدس گنبد مطهر امام رضا(ع) است كه صبح روز قبل از ميلاد با تشريفات خاصي برگزار مي‌شود.
مدير انتظامات و تشريفات آستان قدس رضوي با بيان اين‌كه اين مراسم در سال‌هاي گذشته در رواق مباركه دارالعباد و بدون حضور زائران انجام مي‌شد، درباره سابقه اين مراسم به «جام‌جم» گفت: اين مراسم از سال‌هاي دور همواره برگزار مي‌شد، ولي از عمر آن به شكل كنوني و با مراسم و تشريفات خاص حدود 4 سال مي‌گذرد.به گفته حسين فخاري، پرچم گنبد حرم مطهر كه پارچه‌اي سبز و نفيس و زيبا با حاشيه‌هاي طلايي‌رنگ است، در مناسبت‌هاي مختلف اعياد و عزاداري‌ها به طور مداوم تعويض مي‌شود، اما فقط در ولادت امام رضاست كه با مراسم و تشريفات خاصي همراه مي‌شود.حرم مطهر علي‌بن موسي‌الرضا (ع) پس از انقلاب و بويژه در سال‌هاي اخير گسترش زيادي يافته؛ به طوري كه وسعت اين حرم كه تا زمان انقلاب تنها 130 هزار مترمربع بود، در حال حاضر به بيش از يك ميليون مترمربع افزايش پيدا كرده است.
تعداد صحن‌هاي حرم نيز كه در گذشته فقط شامل صحن آزادي و انقلاب مي‌شد، اكنون تا 9 صحن شامل انقلاب، آزادي، امام خميني، قدس، جامع رضوي، رضوان، غدير، كوثر و هدايت افزايش پيدا كرده است كه اين مقدار وسعت در هيچ دوراني اتفاق نيفتاده است.
معماري به كار رفته در حرم مطهر نيز كاملا ايراني و اسلامي است. آستان قدس رضوي علاوه بر گسترش حرم مطهر و رسيدگي به آن، خدمات و فعاليت‌هايي نيز در زمينه‌هاي كشاورزي، صنعتي و دامپروري دارد. وجود 180 كارخانه نشان از گستردگي اين دست فعاليت‌هاي اين آستان است.
فاطمه مرادزاده / گروه ايران