مساجد آذربايجان شرقي با تلفيقي از دينداري و زيبايي‌شناسي، معنويت و هنر را آن‌گونه در تار و پود هم تنيده است كه بر گستره‌ي ايران زمين، نقش عشق مي‌زند.
به گزارش خبرگزاري فارس از تبريز، آذربايجان شرقي سرزميني زيبا با مردماني مومن و متدين است و مردمي كه توانسته‌اند ساحت دين و ديانت را گسترش داده و بر عظمت و اعتلاي آن افزوده‌اند. گواه اين مدعا مساجد و بقاع و ابنيه مذهبي تاريخي و زيبايي است كه در جاي‌جاي آذربايجان پراكنده هستند و چشم دل هر علاقه‌مندي را مي‌نوازند.
بناي شكوهمند ارك تبريز بازمانده مسجدي است كه در فاصله سالهاي 716 تا 724 هجري قمري به همت«تاج‌الدين عليشاه جيلان تبريزي»وزير «اولجايتو» و «بهارخان» از ايلخانان مغول ساخته شد. قسمت جنوبي اين مسجد داراي طاق بزرگي بود كه مورخان در مورد آن نوشته‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند، به علت فرونشستن بنيان و تعجيل در اتمام آن طاق مذكور شكسته و فرو ريخته است.
بنايي كه اكنون به صورت سه ديوار بلند به شكل ايوان ديده مي‌شود،قسمت مسقف مسجد بود كه عرض و ارتفاع آن هر يك حدود30متر است،درحفاري‌هاي اخير دريافتند كه هفت متر از ديوارها در زير خاك مانده است، عرض ديوارها حدود10متر است و در داخل مركب از دو ديوار عريض و مستحكم است كه در چند مرحله به وسيله طاق‌هاي متعدد متصل شده‌اند. اين بناي عظيم در بيشتر سفرنامه‌ها و تواريخ وصف شده است.
ابن بطوله مي‌نويسد: «در بيرون اين مسجد از دست راست، مدرسه و از دست چپ زاويه‌اي وجود دارد. صحن آن با سنگ‌هاي مرمر فرش و ديوارها با كاشي پوشانده شده و جوي آبي از وسط آن مي‌گذرد كه انواع درختان از جمله مو و ياسمين در آن به عمل آمده‌اند.»
حمدالله مستوفي معاصر عليشاه مي‌نويسد: «مسجدجامع بزرگي است كه صحن آن250 در 200 گز است و در او صفه‌اي بزرگ از ايوان كسري به مداين بزرگ‌تر».
بدرالدين محمود العين مي‌نويسد: «در وسط صحن مسجد حوض مربعي بود كه هر ضلع آن 150متر زراع طول داشت و سكويي در وسط آن بود كه در هر سوي آن از دهان مجسمه شير آب فرو مي‌ريخت، بالاي سكو نيز فواره هشت گوشي بود كه دو دهانه آب‌پران داشت،طاق نوك تيز محراب به وسيله دو ستون مسي اندلسي نگاه داشته ميشد و قاب محراب با طلا و نقره تزيين و نقاشي شده بود.
چراغ‌هاي مزين به زر و سيم با زنجيرهاي مسي از سقف آويزان بودند كه داخل طاق را روشن مي‌كردند و پنجره‌هاي مشبك نيز هر كدام 20 شيشه دايره‌اي مزين به طلا و نقره داشت.
تاجر ونيزي كه حدود سال 82 شمش هجري قمري سومين سال سلطنت سلطان «يعقوب آق قويونلو»از تبريز ديدن كرده مي‌نويسد: «جامع عليشاه بلندترين بناهاي تبريز وداراي صحن بزرگي است. درميان صحن حوضي دارد كه چهارگوش است، درازا و پهناي آن هر كدام به اندازه صد قدم و ژرفايش شش پاست و پلكاني از كنار استخر به ايوان آن منتهي مي‌شود. طاق شبستان مسجد به قدري بلند است كه اگر كمان‌كشي، تيري در كمان مناسبي قراردهد و رها كند هرگز به طاق شبستان نمي‌رسد. دور مسجد را با سنگ‌هاي نفيسي طاق‌بندي كرده‌اند و طاق بر روي ستون‌هايي از مرمر قرار دارد و مرمر به اندازه‌اي ظريف وشفاف است كه به بلور نفيس مي ماند.اين مسجد سه درب دارد كه هر كدام طاقي به عرض 40 و بلندي 20 پا دارد.
ستون‌هاي دو سوي درها از سنگ مرمر نيست، بلكه از سنگ‌هاي الوان ساخته شده است و بقيه طاق با گچ مقرنس‌كاري و تزيين شده است. «مرتضي ميرزا» پسر عم «نادر ميرزا» مولف تاريخ و جغرافياي دارالسلطنه تبريز در سال 1298هجري قمري از ارك عليشاه ديدن كرد و مشخصات بقاي اين بنا را شرح داد. 60 سال بعد پس از او «دونالد ويلبر» مولف كتاب معماري اسلامي ايران در دوره ايلخانان علاوه بر توصيف دقيق بازمانده بنا، نقشه جالبي از آن ترسيم كرد. از اين اطلاعات معلوم مي‌شود كه اين بنا در زمان «تاج الدين» عليشاه،مسجد جامع شهر و مزين به كاشي و ازاره سنگي و ستون‌هاي مرمري و كتيبه‌ها وگچ‌بري‌هاي زيبايي بود و بعدها روبه ويراني نهاده،متروك شده است.
در دوران قاجاريه صحن محل زاويه و مدرسه عليشاه مبدل به انبار غلات و مخزن مهمات قشون گرديد و حصاري دور آن كشيده شده و به نام ارك مشهور شد. ارك تبريز بارها هدف گلوله توپ مهاجمان قرار گرفت و آسيب زيادي به ديوارهاي آن وارد آمد. در زمان انقلاب مشروطيت هم بناهاي اطراف آن مخزن مهمات دولتي بود. اين مخزن به دست مشروطه خواهان افتاد و موجب تقويت آنان شود.
ارك تبريز هميشه به صورت سنگري مستحكم و مسلط بر شهر تبريز محسوب مي‌شده است.
در اوايل حكومت پهلوي صحن ارك به صورت گردشگاه عمومي درآمد و باغ ملي نام گرفت. در حال حاضر در محوطه ارك مصلاي جديد امام و مجموعه فرهنگي بزرگي در دست احداث است.
* مسجد «كبود» ( فيروزه اسلام)
«جهانشاه قراقويونلو» در سال 839 هجري قمري برابر 1430ميلادي حكومت را به دست گرفت و به تدريج بر سراسر ايران تسلط يافت و چون تبريز پايتخت وي محسوب ميشد در آباداني و عظمت اين شهر كوشيد.
از مهم‌ترين آثار زمان وي مجموعه پر شكوه مسجد كبود خانقاه،صحن و كتابخانه بزرگي بود كه به فرمان وي در كنار يكديگر ساخته شدند. از همه اين بناها تنها ويرانه‌هاي مسجدي به نام مسجد كبود باقي ماند. پس از بازسازي در سالهاي اخير اين مسجد تا حدودي شكل اوليه خود را باز يافته است.
هر چند بناي مسجد كبود را به «صالحه خاتون» دختر جهانشاه و نيز به «جهان بيگم» همسر وي نسبت داده‌اند. ولي كتيبه سر در ورودي مسجد، بنيان‌گذار آن را «ابوالمظفرجهانشاه» مي‌شناساند و به اين جهت به اين بناها (مظفريه) نيز مي‌گفته‌اند.
بناي اين مسجد به همت «عزالدين قاپوچي»حاجب و معتمد دربار جهانشاه در سال 870 هجري قمري به اتمام رسيد. بيشتر سطوح اين مسجد زيبا و ظريف با كاشي‌هاي معرق عالي پوشيده و به مناسبت رنگ آبي فيروزه‌اي و كبود آن فيروزه اسلام نيز خوانده شده است.
خطوط متنوع تعليق، نسخ، كوفي ساده و تزئيني ثلث و طرح‌هاي دل‌انگيز اسلامي به كار رفته در اين مسجد، از «نعمت‌الله بن‌محمدبواب» خطاط و كاشي‌كار مشهور آن دوره است.
سر دراصلي اين مسجد نمونه‌اي بسيار ممتاز از هنر تزئيني كاشي‌كاري است. براين سر در معرق كتيبه‌اي به خط رقاع در متن لاجوردي و زمينه سفيد نصب شده كه از عالي‌ترين مظاهر معرق‌كاري دوره اسلامي از نظر زيبايي و كمال به شمار مي‌رود. از متن كتيبه تاريخچه ربيع الاول سال 870 هجري خوانده مي‌شود.
سر در مسجد و دو مناره آن داراي رواق گنبد‌داري بود كه به شبستان اصلي مسجد در زير گنبد بزرگ متصل ميشد. در طرفين رواق شبستان‌هاي متعددي وجود داشت كه هر يك داراي طاق گنبدي بود و ديوارهاي مسجد با روكشي از سنگ مرمر شفاف و كاشي معرق نفيس تزئين شده بود.
با قتل «ميرزا جهانشاه» در سال 872 هجري در جنگ با «اوزون حسن» سردسته «تركمانان آق قويونلو (بايندري)» در صحراي «موش دياربكر» كار تعمير و توسعه بنا متوقف ماند.
زلزله سال 1193هجري قمري تبريز را به شدت در هم كوبيد و مسجد كبود هم با همه استحكامش از اين واقعه سالم نماند. طبق اسناد و مدارك و تصاوير مستند موجود از اين بناي عظيم و نفيس جزسردر و چند جرز و پايه‌هاي شبستان سنگ‌هاي مرمر و قطعاتي از كاشي‌هاي بديع، چيزي باقي نماند و اغلب سنگ نوشته‌هاي نفيس مرمري و كاشي‌هاي زيباي آن در سالهاي پس از زلزله 1193توسط مردم براي تزئين ساختمان‌هاي جديد به كار رفت.
در سالهاي اخير اين مسجد به نحو مطلوبي توسط متخصصان در حال بازسازي است و طرح بازيابي نقش و نگارهاي داخلي مسجد در دست اجرا است.
* مسجد «مهر آباد بناب»
مسجد تاريخي «مهر آباد»در كنار ميدان بزرگ مهرآباد شهر «بناب»واقع است. در كنار مسجد گرمابه تاريخي مهرآباد قرار دارد، ابعاد شبستان مسجد 19 در30 متر و داراي 20 ستون چوبي با پايه‌هاي سنگي و سرستون‌هاي زيبا به ارتفاع 40.5 متر است.
بنا به نظر دكتر «ورجاوند» طراحي سر ستون‌هاي چهلستون اصفهان برگفته از اين سر ستون است. رنگ‌آميزي و طراحي‌هاي اين سر ستون در نوع خود بسيار جالب و منحصر به‌فرد است.
بر ديوار قسمت شمالي كتيبه‌اي به خط ثلث وجود دارد كه معلوم مي‌دارد هزينه اين مسجد توسط «بي‌بي خانم» دختر «منصور بيك» پرداخته و بناي آن در سال 951 هجري قمري، زمان سلطنت شاه طهماسب ساخته شده است.
* مسجد «سنگي ترك»
مسجد «جامع ترك»، يكي از زيباترين مساجد سنگي آذربايجان است كه در روستاي «ترك» در 23كيلومتري شمال «ميانه» و در كنار جاده قديم «ميانه» به «سراب» واقع شده است. تاريخ بناي اوليه آن معلوم نيست، ولي با توجه به شيوه معماري شبستان قديمي آن مي‌توان آن را به دوره ايلخانان نسبت داد.
بر ديوار مسجد تاريخ 1016هجري قمري، مقارن با حكومت «شاه عباس صفوي» ديده مي‌شود. همچنين طبق كتيبه موجود در محل، اين مسجد در سال 1282هجري قمري پس از تخريب بر اثر زلزله در زمان سلطنت «ناصر الدين شاه قاجار» و توسط «حاج عباس تركي» بازسازي شده است.
مسجد «سنگي» داراي صحني با دو در ورودي، شبستان و مناره‌اي است كه گلدسته و قسمت فوقاني آن منهدم شده است.
كتيبه‌اي در پيشاني ديوار در داخل هفت ترنج نوشته شده و يك كتيبه سنگي در كنار در ورودي به چشم مي‌خورد.
* مسجد «زرگران» بناب
مسجد «زرگران» شهر «بناب» از مساجد دوره صفوي و از نظر معماري تزيينات ستون‌ها و سر ستون‌هاي چوبي آن تقريبا مشابه مسجد «اسماعيل» بناب است.اين مسجد داراي هشت ستون چوبي منقوش است و نماي خارجي آجر كاري زيبايي دارد.
* مسجد «بازار مرند»
اين مسجد در مركز بازار «مرند» واقع شده و بناي آن متعلق به دوره صفوي است، ولي بر اساس سنگ نبشته مرمري موجود در مسجد بناي فعلي به مباشرت «شيخ علي مرندي» شاگرد مشايخ بزرگ «شيخ محمد حسن» صاحب جواهر الكلام و «شيخ محمد حسين» صاحب الفصول و «شيخ مرتضي» در تاريخ 1268هجري قمري تعمير شده است.
اين مسجد داراي چهارستون سنگي و 9 گنبد ضربي آجري زيبا است. به نوشته مورخان،اين مسجد بر پايه‌هاي مسجد قبلي كه در قرون دوم و سوم هجري وجود داشت ساخته شده است.
«عبدالرحيم كيا» آورده است،«مطابق نوشته‌هاي تورات،مادر حضرت نوح در اين مكان مدفون است.»
* مسجد «جامع تبريز»
مسجد«جامع تبريز» از بناهاي تاريخي و باستاني تبريز است.تاريخ دقيق بناي اين مسجد به درستي معلوم نيست اما وجود مسجد جامع كبير در محل فعلي در زمان اتابكان آذربايجان كه «سعدالدين وراويني» به ان اشاره كرده مي‌تواند مستند باشد.
«حاج طالب خان» پسر «حاج اسحق خان تبريزي» باني مدرسه «طالبيه» در سال 1087در وقف‌نامه مدرسه «طالبيه» از اين مسجد با عبارت «مسجد جامع كبير» نام برده است.
در اثر زلزله‌هاي نيمه اول و دوم قرن دوازدهم هجري،چند طالق اين مسجد شكست و فرو ريخت و اين بخش‌ها بعدها به وسيله «احدخان» و پسر وي،«حسين قلي خان دنبلي» مرمت و تجديد بنا يافت.
در بالاي در شمالي مسجد جامع،سنگ نبشته‌اي به ابعاد يك متر در يك متر،مشتمل بر فرماني از شاه «سلطان حسين صفوي»وجود دارد كه به خط « محمد مومن تبريزي »در 15سطر به خط ثلث بسيار زيبا در تاريخ شوال 1106هجري روي سنگ رخام نصب شده است.
درون مسجد نيز سنگ نبشته ديگري به ابعاد 172 در 112 سانتي‌متر از سنگ رخام به ديوار يكي از طاق‌هاي غربي مسجد نصب شده و از روياي شاه طهماسب اول صفوي براي القاي رسومات تمغا حكايت دارد.
* مسجد ملارستم
اين مسجد در ميدان ملارستم در خيابان اوحدي شهر مراغه واقع شده است. سر در بلند ورودي مسجد داراي قوس جناغي و مقرنس كاري‌هاي گچي است. در حاشيه سر در مسجد از گچبري‌هاي شبكه‌اي و تزئينات هندسي استفاده شده و كتيبه‌اي از سنگ مرمر در كنار اين سر در ورودي به چشم مي‌خورد. شبستان مسجد ملارستم داراي 35 ستون چوبي در پنج رديف است كه سقف چوبي مسجد را نگه داشته‌اند. ستون‌ها و سرستون‌هاي چوبي مسجد از تزئينات زيبايي برخوردار است. مسجد ملارستم كتيبه تاريخي ندارد. در كتاب دافع الغرور، بناي مسجد ملارستم به حاجي عليخان مقدم مراغه‌اي (حاجب الدوله ) نسبت داده شده است، ولي مي‌توان بناي آن را متعلق به دوره صفويه دانست كه در دوره قاجاريه نيز بازسازي شده است.
* مسجد معزالدين
اين مسجد در خيابان خواجه نصير شهر مراغه واقع شده، بناي آن مربوط به دوره صفويه است. به موجب كتيبه مرمري موجود در ديوار جنوبي، مسجد در دوره شاه طهماسب اول در تاريخ 976 هجري قمري بازسازي شده و سپس در دوره قاجار نيز مجدداً مرمت سد. مسجد بزرگ اين بنا، 36 ستون چوبي در چهار رديف دارد كه از ديوار شمالي وارد محوطه مقبره شيخ معزالدين مي‌شود. سنگ قبرهاي موجود در محوطه حياط و مقبره داخل مسجد داراي كتيبه‌هاي تاريخي نفيسي هستند. ازاين ميان مي‌توان به سنگ قبر مرمرين شيخ معز الدين اشاره كرد كه در حياط شمالي جاي دارد.
مساجد تاريخي در سطح استان آذربايجان شرقي اغلب به شيوه چهار وجهي آزاد با طلاق‌هاي گنبدي كه با آجر مرغوب، ملات ساروج و طرح قبلي اجرا شده‌اند طراحي و ساخته شده و امروز بري بررسي شيوه تفكر و رفتار پيشينيان نيز به حفظ اين بناها نياز داريم. مساجد بسياري در تمام شهرستان‌هاي استان با قدمت بسيار و ارزش معنوي بيش از آن به چشم مي‌خورند كه در سالهاي اخير شناسايي و معرفي و مرمت شده‌اند تا مومنان و همچنين علاقمندان به اينگونه آثار تاريخي و معنوي از فيض حضور در آنها بهره‌گردند و يادگاري براي‌آيندگان نيز باشد.
گزارش: وحيد زينالي