كارشناسان بر این باورند نظر سنجی‌ها باید علمی، فراگیر و با توجه به عامل زمان و مكان انجام شود
هیاهوی نظرسنجی‌های انتخاباتی
هرچه به روز های آغاز تبلیغات انتخاباتی نامزدها نزدیك‌تر می‌شویم جریان‌های سیاسی و طرفداران نامزدها هر كدام تلاش می‌كنند تا با مستندسازی‌های ظاهری، كفه ترازو را به نفع نامزد مدنظر خود سنگین كرده یا سطح مشاركت مردم در انتخابات را بنا به نظر خود به تصویر بكشند.
در حالی كه در جامعه همواره حدس‌ها و گما‌ن‌ها یا برداشت‌هایی شخصی در این باره وجود دارد، اما لازمه درك گرایش‌ها و علایق افكار عمومی داشتن منابع معتبر اطلاعاتی و برنامه‌ریزی‌های مشخص است.
نظرسنجی‌های معتبر یكی از این منابع اطلاعاتی هستند كه در زمان انتخابات به یكی از حساس‌ترین و جنجال برانگیزترین انواع نظرسنجی‌ها مبدل می‌شوند.
در ایران نهادهایی چون صداوسیما، وزارت اطلاعات، خبرگزاری‌هایی چون ایرنا و فارس و ایسنا، دانشگاه آزاد اسلامی، نیروی مقاومت بسیج، نیروی انتظامی و نیز برخی نهادهای زیرمجموعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و برخی از نهادهای غیردولتی اقدام به نظرسنجی می‌كنند.
جامعه آماری، تیم پرسشگر و تحلیلگر، توان و قابلیت علمی، تجربه و قدمت فعالیت، صحت عملكرد، جانبدارانه نبودن و رعایت بی‌طرفی، طبقه‌بندی و رعایت همه ضوابط علمی از جمله معیارهایی است كه می‌توان عملكرد نهادهای مختلف را در نظرسنجی‌ها مورد بررسی و نتایج آن را مورد توجه قرار داد.
بررسی نظرسنجی‌های انجام شده در انتخابات 88 و نتایج حاصل از رای مردم نشان می‌دهد كه نظرسنجی‌های صداوسیما همواره از اعتبار و دقت بسیار بالایی برخوردار بوده است.
نواقص در نظرسنجی‌ها
در حال حاضر این نكته مطرح است كه نظرسنجی‌های انتخاباتی كه این روز‌ها انجام می‌گیرد تا چه اندازه صحت دارد و چقدر می‌توان به نتایج آن اعتماد كرد.
جواد جهانگیرزاده نماینده مجلس و كارشناس جامعه‌شناسی در خصوص صحت نظرسنجی‌های انتخاباتی به جام‌جم گفت: باید منتظر شد و نظرسنجی‌های مختلف را دید. نمی‌توان به این زودی ارزیابی كرد كه كدام نظرسنجی و كدام مركز در این رابطه كاملا درست عمل می‌كند. باید ما چندنظرسنجی را در كنار هم داشته باشیم و در آن زمان می‌توان تشخیص داد كه آیا نظرسنجی‌ها مبنای دقیقی دارند یا نه؟
وی با اشاره به تفاوت بالای نتایج برخی نظرسنجی‌های مشابه افزود: یك اندازه‌ای از تفاوت در نظرسنجی‌ها قابل قبول است و بیشتر از آن پذیرفته نمی‌شود وقتی تفاوت نظرسنجی‌های مشابه از یك مقدار مشخص بیشتر می‌شود می‌تواند نشانه‌ای از این باشد كه یكی از نظرسنجی‌ها با سوگیری انجام شده است.
یكی از آسیب‌های جدی در انجام نظرسنجی‌های مهم و حساسی چون نظرسنجی‌های انتخاباتی، محدود بودن نمونه آماری نظرسنجی است. متاسفانه برخی از نهادها یا ارگان‌ها با انجام نظرسنجی‌های محدود در سطح شهرهای بزرگ یا با نمونه آماری نامتناسب، زمینه فهم نادرست از گرایش‌های موجود در همه جامعه ایران را فراهم می‌سازند.
جهانگیرزاده با بیان این‌كه نظرسنجی‌ها باید به‌گونه‌ای انجام شود كه قابل اعتنا باشد در این باره تصریح كرد: نظرسنجی‌ها باید دسته‌بندی شود، مناطق جغرافیایی مشخص شود میان آحاد مردم برگزار شود، هم شهرها و هم روستاها در آن در نظر گرفته شود.
وی با اشاره به این‌كه لازم است تا تمام قواعد علمی نظرسنجی در نظرسنجی‌های انتخاباتی مدنظر قرار گیرد، افزود: اگر قرار باشد كه نظرسنجی‌ها در شهرها انجام شود بیشتر باید از بخش‌های مختلف شهری گرفته شود یعنی هم طبقات اجتماعی و هم مشاغل مد نظر قرار گیرند و بحث زنان و مردان مشخص باشد.
دكتر امیر مسعود امیرمظاهری، جامعه‌شناس نیز در خصوص صحت نظرسنجی‌هایی كه برای انتخابات انجام می‌شود، گفت: در این نظرسنجی‌ها عامل زمان، مكان و شناخت مردم از شخصیت‌ها اهمیت بسیاری دارد.
وی با اشاره به این‌كه هنوز افكار عمومی درخصوص این مساله شكل نگرفته است و خیلی از سوالات و ابهامات در این باره وجود دارد، افزود: از سوی دیگر هنوز تبلیغات انتخاباتی آغاز نشده است و حتی اگر نظرسنجی صورت بگیرد خیلی خام است چون اطلاعات اولیه‌ای كه برای شكل‌گیری افكار عمومی لازم است در جامعه به وجود نیامده است.
امیر مظاهری درخصوص شرایطی كه نظرسنجی‌ها را قابل اعتنا می‌سازد، گفت: نظرسنجی‌ها باید قابلیت تعمیم به جامعه كل را داشته باشد و همه ویژگی‌‌های زمانی، مكانی، طبقات اجتماعی و لایه‌های اجتماعی را در بر بگیرد.
وی با اشاره به این‌كه در نظرسنجی‌ها باید آمارهای جمعیتی در نظر گرفته شود، تصریح كرد: باید نسبت جمعیت شهری به روستایی، مرد به زن، تحصیلات در سطوح مختلف و توزیع جمعیت در شهرها و مناطق مختلف یك شهر در نظر گرفته شود و واقعا مشت نمونه خروار باشد. در عین حال در بسیاری از این نظرسنجی‌ها بخصوص از نوع اینترنتی آن تمهیدات نرم‌افزاری و امنیتی برای جلوگیری از رای‌دهی چند باره، دستكاری‌های احتمالی در نتایج و حملات احتمالی نرم‌افزاری وجود ندارد.
نظرسنجی؛ دستمایه نظرسازی
مهدی فضائلی، مدیرعامل انتشارات سروش و مدیرعامل اسبق خبرگزاری فارس نیز با اشاره به این كه می‌توان نظرسنجی‌ها را بـه دو تا سه دسته تقسیم كرد ، درباره میزان صحت نظرسنجی‌ها به جام‌جم گفت: برخی اقداماتی كه در فضای مجازی توسط سایت‌ها انجام می‌شود قطعا در چارچوب‌های علمی قرار نداشته و دامنه پرسشگری آنها و پاسخگویانشان بسیار محدود است.
علاوه بر این نوع طراحی سوالات در این نظرسنجی‌ها خود جای سوال دارد و در بسیاری از موارد دیده شده است كه سوالات بی‌طرفانه نبوده و به گونه‌ای طراحی شده است كه جهتگیری داشته و مورد خاصی را به مخاطب القا می‌كند.
فضائلی با اشاره به این‌كه طرح بعضی از پرسش‌ها در برخی از نظرسنجی‌ها نتیجه قابل اتكایی را دربرندارد، افزود: دست‌اندركاران این نوع نظرسنجی‌ها بر این نكته واقفند و بیشتر تلاش دارند تا این نظرسنجی‌ها را دستمایه یك نظرسازی قرار دهند.
این كارشناس مسائل سیاسی و رسانه با اشاره به این‌كه برخی از نظرسنجی‌ها نیز از پایه علمی برخوردارند، اما در محیط‌های محدود مثلا یك شهر برگزار می‌شوند، خاطرنشان كرد: این نوع نظرسنجی‌ها تنها در همان محدوده قابل اتكا ست.
نكاتی كه باید مورد توجه قرار داد
یكی از نكاتی كه باید آن را مد نظر قرارداد این است كه گرچه نتایج نظرسنجی‌ها تا حد بسیاری می‌تواند نتایج انتخابات را پیش‌بینی كند، اما الزاما نامزدهایی كه در اكثر نظرسنجی‌ها در رتبه اول قرار دارند نامزد پیروز انتخابات نیستند. پیروزی سیدمحمد خاتمی در دوم خرداد 76 و محمود احمدی‌نژاد در سوم تیر 84 در حالی كه این دو نفر در دوران انتخابات در نظرسنجی‌ها از رقبای خود پایین‌تر بودند، نشان داد كه وجود برخی از عوامل محیطی می‌تواند در انتخاب نهایی مردم سرنوشت‌ساز باشد.
از سوی دیگر نظرسنجی‌ها باید در صحت كامل انجام شود چرا كه در انتخابات سال 88 تاثیر نظرسنجی‌های نادرست خود را بشدت نشان داد. ستاد یكی از نامزدها از ابتدای تبلیغات، نظرسنجی‌هایی منتشر می‌كرد كه نشان می‌داد او با اختلاف زیاد برنده انتخابات در همان دور اول است، اما وقتی نتایج انتخابات اعلام شد نه این نامزد و نه برخی از حامیانش كه مبنا را نظرسنجی‌های خود گذاشته بودند نتوانستند نتایج اعلام شده را بپذیرند و این امر برای مدتی فضای جامعه را ملتهب كرد. در این میان اما كمتر كسی توجه كرد كه تا چه اندازه این نظرسنجی‌های اشتباه در این ناآرامی‌ها دخیل بوده‌اند. جواد جهانگیرزاده، نماینده مردم ارومیه در این باره به جام‌جم گفت: به اعتقاد من بخشی از نظرسنجی‌ها بر مبنای علایق صورت می‌گیرد. این به آن معناست كه افراد مایل هستند به جای این كه به واقعیت‌ها توجه كنند خودشان نظرسنجی‌ها را تنظیم كنند.
وی افزود: در عین حال باید بپذیریم كه انتخابات ما انتخاباتی است كه روزهای آخر در آن بسیار تعیین‌كننده است، حتی اگر همین حالا هم نظرسنجی‌ها را خیلی علمی برگزار كنیم با توجه به این‌كه هنوز ثبت نام‌ها شروع نشده و صلاحیت‌ها تعیین نشده است نظرسنجی‌ها نظرسنجی احتمالی است، اما قاعدتا باید همه این كارها انجام شود و چند نظرسنجی متفاوت كنار یكدیگر گذاشته شود. وی با اشاره به انتخابات دوره نهم ریاست جمهوری اظهار كرد: در این دوره، نظرسنجی‌ها جواب مناسب را به ما نداد و مشخص شد وقتی انتخابات هیجانی می‌شود، شور انتخاباتی بر نظرسنجی‌ها می‌چربد و در عین حال بحث مناظره‌های تلویزیونی و نوع تبلیغات نامزدها هم خیلی موثر است؛ در عین حال نظارتی بر نظرسنجی‌ها و چگونگی و سلامت انجام و صحت نتایج اعلامی آنها وجود ندارد كه می‌طلبد این نیاز از سوی دستگاه‌های نظارتی پاسخ داده شود.
امیرمسعود امیرمظاهری در باره این‌كه چرا بیشتر نظرسنجی‌های صورت گرفته با واقعیت منطبق نیست، تصریح كرد: این امر دلایل مختلفی می‌تواند داشته باشد، یك بعد آن بعد روشی است كه در آن جامعه آماری معرف كل جامعه نیست و لایه‌ها و طبقات خاصی از جامعه و نه همه آن را در بر می‌گیرد. یك بعد آن بعد چگونگی طراحی سوالات است كه اگر به نوعی جهتگیری و القا شود موجب می‌شود كه ناخواسته پاسخگویان هم پاسخی را بدهند كه خوشایند آن پرسش‌كنندگان باشد.
وی افزود: در عین حال نبود امنیت روانی پاسخگویان و هراس احتمالی آنها از موضوع بحث دیگری است كه در این زمینه مطرح می‌شود. اگر رای آوردن یا رای نیاوردن كاندیدایی با دیدگاه‌های نظام سیاسی نزدیك‌تر باشد ممكن است موجب شود پاسخگویان در پاسخ‌های خودشان، خودشان را سانسور كنند.
كتایون مافی / گروه سیاسی