سابقه و امتيازات ـ گويا نخستين بار كه در اسناد دولتی ايران سخن از راه آهن بميان آمده است ، در نامه ای است كه ناپلئون سوم امپراطور فرانسه در تاريخ ۱۴ آوريل ۱۸۵۸ پس از بازگشت فرخ خان امين الملك از سفارت فرانسه به ناصرالدين شاه نوشته است ۱. در آن نامه به راه آهنی اشاره شده است كه انگليس ها ميخواستند از استامبول تا خليج فارس بكشند و تا هندوستان امتداد دهند و در همان سال ۱۲۷۳ وارد مرحله عمل شد . در همين سال، بسعی انگلستان، افغانستان از ايران جدا شد و ظاهرا روس ها در آن منطقه دست به اقداماتی زدند.۲ انگليس ها هم برای مقابله با اين وضع و ترساندن روس ها بكمك حاج ميرزا حسين خان سپهسالار امتياز معروف رويتر را از ناصرالدين شاه گرفتند كه از جمله مواد آن كشيدن خط آهن از رشت به تهران و از تهران به خليج فارس بود . وسعت دامنه اين امتياز مانع عملی شدن آن بود و روس ها نيز بشدت با آنان مخالفت كردند ” . . . چون منظور عمده از تحصيل امتياز مذكور روس ها بود۳ همينكه در مقابل تقاضاهای انگليس تسليم شدند و تعهد نمودند كه ديگر در افغانستان دخالت نكنند . . .“ انگليس ها نيز از حمايت رويتر برداشتند و موضوع امتياز راه آهن سراسر ايران از ميان رفت۴ . و امتياز راه آهن مذكور در سال ۱۸۷۳ ميلادی ۱۲۹۰ هجری رسما لغو و باطل گرديد ۵.

در سفر اول ناصرالدين شاه به ارو پا، حاج ميرزا حسين خان سپهسالار صدراعظم، يكی از مهندسين بلژيكی بنام بارون دونورمان را كه سالها در خدمت راه آهن دولتی بلژيك كار كرده بود و درباره راه آهن اطلاعات كافی داشت استخدام كرد و غرض او اين بود كه در باب طرح راه آهن ايران از او استفاده كند و بعلاوه از اطلاعات علمی و زبان دانی او در راه بردن طرحهای خود كمك بگيرد . اين شخص در ايران بنوشتن رساله ای در خصوص راه آهن در دنيا و طرح اتصال راه آهن های اروپا بخطوط آسيا و راه سرتاسری ايران از شمال غربی به مشرق شروع كرد و آن را با يك نقشه و چندين شكل راجع به قسمتهای فنی راه آهن و لكوموتيو و غيره بخط و رسم خود نوشت و يا عريضه ای بتاريخ ۳۰ آوريل ۱۸۷۵ (ربيع الاول ۱۲۹۲) برای جلب توجه ناصرالدين شاه بخدمت او فرستاد . متن فرانسه اين رساله را ميرزا هارتون مترجم به فارسی ترجمه نموده است۶. در سال ۱۸۷۴ ميلادي(۱۲۹۱هجري)يكی از افسران مهندس عالی رتبه دولت روس موسوم به ”بارون فون فالكن هاگن“ ۷  كه گويا اصلا آلمانی بود و در ساختمان راه آهن گرجستان مداخله داشت به تهران آمد و برای گرفتن امتياز خط آهن جلفا و تبريز اقدام نمود لكن در خلال مذاكرات دولت ايران مستحضر شد كه شخص مزبور امتياز راه آهن را برای دولت روس ميخواهد و منظور اين است كه خط تبريز بعدا تا بغداد امتداد داده شود كه بموقع عليه دولت عثمانی از آن استفاده بعمل آيد . باين جهت مذاكرات مربوط به اين امتياز به نتيجه نرسيد .

در سال ۱۸۷۸ ميلادي(۱۲۹۶ هجری ) موسيو آلئون فرانسوی كه گويا اصلا از ارمنه استامبول بود و در پاريس شركتی داشت امتياز خط آهن رشت به طهران را گرفت و در همان سال يك مهندس اطريشی بنام فون شرتسر۹ را به ايران فرستاد . اين مهندس كه گويا خودش نيز داوطلب اين امتياز بود، نقشه اين راه را كشيد ولی چون دولت ايران نتوانست هفت درصد سود سرمايه را بپردازد و يا ضمانت نمايد اين امتياز نيز بمرحله عمل نرسيد۱۰.

يكی دو سال بعد چنانكه لرد كرزن نوشته است مستر وينسون۱۱، وزير مختار آمريكا موفق شد امتياز راه آهن بالا بلندی از دولت ايران بدست آورد اما اين امتياز هم بجائی نرسيد۱۲. چنانكه انگليس ها هم ميخواستند امتياز راه آهنی از كنار كارون تا تهران بگيرند و آن نيز به نتيجه ای مثبت منتهی نگشت . در سال ۱۸۸۲ ميلادي(۱۲۹۹هجري)فابيوس بواتال متخصص كارخانه چراغ گاز تهران كه امتيازاتی از قبيل تاسيس كارخانه برق و گاز در تهران از دولت ايران گرفته و اصولا اهل اين قبيل فعاليت ها بود، امتياز ساختن راه آهن رشت به تهران را تحصيل نمود . طرح پيشنهادی او اين بود په خط مزپور تا بوشهر امتداد يابد.۱۳ اين امتياز خرد خرد و بصورت خاصی گرفته شد باين معنی په ابتدا فقط فابيوس بواتال امتياز استخراك زغال سنگ فشند را گرفت۱۴. ژس از آن پشيدن خط آهن از فشند تا تهران را عنوان پرد و امتياز آن را گرفت۱۵. در اين امتيازات قيد شده بود كه امتياز معادن دو طرف خط آهن هم تا حد ده كيلومتر از هر طرف به بواتال تعلق دارد . مدت امتياز نودونه سال بود و دولت ايران شرط نموده بود كه تا بازشدن رودخانه ولگا برای تجارت عمومي(۱۳۰۲ ق) می بايست خط آهن از طهران به رشت رسيده باشد . از طرف ديگر خط آهن مزبور می بايست از تهران هم شروع شود . بوآتال برای اين كار پانصد هزار فرانك بعنوان وديعه امتياز در بانك پاريس گذاشت و با زحمت زياد مشغول كار گرديد۱۶ . اما روسها حمل مال التجاره اروپا را از طريق قفقاز به ايران مانع شدند و ديگر لوازم كار نتوانست به ايران وارد شود و از اينرو خط آهن بوآتال هم دچار وقفه شد۱۷.

 

راه آهن تبريز

  در ۹ ربيع الاول ۱۳۳۱ ه . ق امتياز خط آهن جلفا ـ تبريز با يك شعبه از صوفيان تا گاو چشمه (شرفخانه)ببانك استقراضی روس داده شد اين خط در ۱۳۳۴ ه . ق تمام شد رئيس هيئت مهندسين و نقشه برادران ”مهندس ترسكينسكي“ بود كه بعدا بخدمت دولت ايران درآمد و در ساختمان راه آهن سرتاسری شركت جست . وی رساله ای بنام ”تاريخچه مختصر راه آهن ايران“ تاليف كرده است . آئين گشايش خط در ۶ مه ۱۹۱۶ در حضور محمد حسن ميرزای وليعهد و نماينده قشون روس و قنسولهای خارجی مقيم تبريز بعمل آمد . طول آن از جلفا تا تبريز ۱۴۷ كيلومتر و از صوفيان تا شرفخانه ۵۳ كيلومتر و از حيث عرض(۱۵۲۴ميلی متر) و از جهت ساير مشخصات فنی شبيه راه آهنهای روسيه و بقصد آن ساخته شده بود كه به راه آهن قفقاز متصل شود . اين خط علاوه بر استفاده تجاری از نظر لشكر كشی دارای اهميت بود و پس از شناسائی دولت شوروی از طرف ايران و عقد قرارداد ميان دو دولت به ايران واگذار شد ولی بصورتيكه چندان قابل استفاده نبود و دولت برای استفاده از آن مبالغ هنگفتی خرج نمود و در حقيقت دوباره از نو آن را ساخت”....تراورس های خط پوسيده و پل ها بحالت خطرناك درآمده بود . چند عدد لكوموتيو و واگون كه موجود بود خراب و شكسته و از حيز استفاده افتاده بود ....آنچه اموال و اثاثيه داشت در زمان جنگ و در دوره های اغتشاش بدست نظاميان روس و عثمانی و اشرار غارت شده و خلاصه هيچ چيز قابل ملاحظه جز مسير خط، از راه آهن باقی نمانده بود . . . وسايل لازم هم دوباره برای آن تهيه شد زيرا روس ها لكوموتيو و اثاثيه ای را كه در حين جنگ برای تعمير به روسيه برده بودند بعد از قرارداد ديگر به ايران نفرستادند.“ و اين سومين راه آهن ساخته شده در ايران بود . نظر به رقابت ميان روس و انگليس، سه روز پس از دادن امتياز فوق، در ۱۲ ربيع الاول ۱۳۳۱ دولت ايران به”شركت خط آهن ايران“ كه اصلا يك شركت انگليسی بود اجازه داد كه برای كشيدن چند رشته خط آهن در جنوب، و مخصوصا از خرم آباد يا بروجرد به محمره نقشه كشی كند و شركت مزبور نيز شروع بكار كرد ولی دست بساختن راه نزد.

 

يادداشت :

۱-  مجموعه اسناد و مدارک فرخ خان امين الدوله ص ۴۴۰ تا ۴۳۶ .

۲- تاريخ روابط سياسی ايران و انگليس محمود محمود ج ۲ ص ۵۵۴ .

۳- مؤلف کتاب "روس و انگليس در ايران . .  " اين نظر را تأييد نمی کند ص ۱۰۱ ترجمه فارسی دکتر منوچهر اميری .

۴- تاريخ روابط سياسی ايران و انگليس ج ۵ ص ۱۲۲۹ .

۵-همان مرجع .

۶-  يادگار س س ش ۷ ص ۱۳ و ۱۴ .

۷-  Baron von Falkenhagen مطالب مربوط به امتيازات راه آهن را که مرحوم محمود در فصل ۶۱ تاريخ روابط سياسی ايران و انگليس و آقای جمال زاده در صفحات ۸۸ و ۸۹ گنج شايگان ذکر کرده اند مأخوذ است از کتاب ايران لرد کرزن و هر جای ديگر هم که نقل شده از اين مأخذ است .

۸-  Alleon کرزن در مبحث راه آهن .

۹-   Von Scherzer

۱۰- تاريخ روابط سياسی ايران و انگليس ج ۵ ص ۱۲۳ .

 

۱۱-   "     "         "         "          "        "     "    "  .

۱۲- خاطرات اعتمادالسلطنه ص ۴۹۶ و ۴۹۷ .

۱۳-  راه آهن سراسری ايران ۱۳۰۷ – ۱۳۱۷ که بمناسبت افتتاح راه آهن سرتاسری ايران انتشار يافته است به نقل از کرزن .

۱۴-  گنج شايگان ص ۸۸ .

۱۵- همان مرجع .

۱۶- تاريخ روابط سياسی ايران و انگليس ج ۵ ص ۱۲۳ .

۱۷-  گنج شايگان ص ۸۸

 

تاريخ مؤسسات تمدنی جديد در ايران