حتما بارها درباره حیوانات سمی مطالبی شنیده‌اید. خیلی‌ها تصور می‌کنند که حیوانات سمی را باید فقط در میان مارها و عقرب‌ها جستجو کرد؛ اما این به هیچ‌وجه یک اصل کلی نیست.

 

مبحث حیوانات سمی موضوع نسبتا پیچیده ای است، زیرا خود سم هم به تنهایی انواع و اقسام گوناگونی دارد. تجهیز حیوانات اعم از خزنده، دوزیست، حشره و حتی پرنده را به انواع گوناگون ترکیبات شیمیایی سمی می توان نوعی مکانیسم دفاعی و البته به منظور سازگاری بیشتر با شرایط زیستی قلمداد کرد. برای مثال «پیتوهوئیس» نام یک جنس از پرندگان بومی منطقه گینه نو است که پوست بدن و پرهای برخی از آنها بویژه دو گونه خاص، حاوی ترکیبی فوق سمی به نام «آلکالوئیدهای نئوروتوکسیک» است. این سم که در گروه موسوم به بی تی ایکس یا باتراکوتوکسین طبقه بندی می شود، در این پرندگان کاربرد دفاعی داشته و می تواند آنها را نه تنها در مقابل انگل های خارجی روی پوست محافظت کند، بلکه اسلحه ای موثر برای مقابله با شکارچیانی مانند انواع مارها، پرندگان شکاری و حتی انسان است. سم های گروه نئوروتکسین از جمله سموم شناخته شده ای است که به طور مشخص بر بافت های عصبی قربانی تاثیر می گذارند. حیوانات سمی معمولا رنگ آمیزی های زیبا و خیره کننده ای هم دارند. اما این سوال مطرح است که سم دقیقا در هر حیوان چه کاربردی دارد و چگونه در بدنشان ساخته می شود؟ برای پاسخ به این پرسش بهتر است تعدادی از مشهورترین موجودات سمی را بررسی کنیم.

پرندگان گینه نو

2 گونه از تیره موسوم به پری شاهرخیان به نام های پیتوهوئی گونه گون و پیتوهوئی کلاه دار از مشهورترین پرندگان سمی دنیا هستند که سم آنها برای انسان خطرناک است. از این تیره خاص در ایران فقط یک گونه زیبا به نام پری شاهرخ مشاهده شده که البته سمی نیست. پری شاهرخ پرنده ای بسیار خجالتی است که جز هنگام مهاجرت بیشتر از آن که دیده شود، صدایش شنیده می شود. پیتوهوئی شکم سفید، عبوس و سیاه 3 گونه پرنده سمی دیگر بوده که البته از تیره ای مجزا هستند. نتایج تحقیقات نشان داده که پیتوهوئی های سمی که معمولا همه چیزخوار هستند، خودشان به تنهایی سم نئوروتوکسیک را تولید نمی کنند بلکه این سم از طریق سوسک هایی که در رژیم غذایی شان وجود دارد به آنها منتقل می شود. ایفریت کلاه آبی نام پرنده سمی و حشره خوار دیگری است که آن هم بومی گینه نو است. سم این پرنده تقریبا مشابه پیتوهوئی هاست و کسانی که پرها یا پوست این پرنده را لمس کنند بسرعت پوستشان بی حس می شود و به گزگز شدید و خارش می افتد. ریشه سم بدن ایفریت نیز سوسک های موجود در رژیم غذایی اش هستند.

مارهای ایران

مارهای سمی در دنیا فراوان هستند. اما بهتر است در این مورد خاص صرفا بر گونه های ثبت شده در ایران متمرکز شویم. کبری خزری، مار سیاه صحرایی و مار جعفری سندی از جمله خطرناک ترین مارهای ایران هستند. کبری خزری (Naja/oxiana) سمی ترین گونه کبری در جهان است که پراکنش جهانی آن شامل ترکمنستان، ازبکستان، قرقیزستان، تاجیکستان، شمال و شرق افغانستان، شمال شرقی ایران، شمال پاکستان از کشمیر گرفته تا بخش هایی از هند و شمال غربی تاجیکستان است. سم این گونه به علت تاثیرگذاری بر لیزوزوم (یکی از اندامک های درون سلولی جانوران) مشخصا مرگ سلول را به دنبال دارد. آسیب به بافت محل گزش و ساختار آر.ان.اِی (اسیدریبونوکلئیک که همراه با پروتئین و دی.ان.ای از جمله مولکول های اصلی سازنده همه موجودات زنده هستند) جزو سایر تاثیرات مخرب ناشی از سم این مار است. کبری خزری بشدت از انسان دوری می کند؛ اما در صورت مواجهه برخوردی خشن و تهاجمی دارد. این گونه همچون سایر مارها اغلب از جوندگان و وزغ ها تغذیه می کند و به همین علت حضور آن در هر زیستگاه نه تنها بیانگر سلامت محیط بلکه در عین حال به معنای کنترل طبیعی جمعیت جوندگان است. مارهای سمی بر اساس مقدار ماده کشنده در سمشان تقسیم بندی می شوند.

دکتر محمود لطیفی در کتاب مارهای ایران به این مساله اشاره می کند که در برخی مارگزیدگی ها گاه علت مرگ ترس و اضطراب بیش از حد قربانی است؛ زیرا این موارد می توانند خود یک عامل تشدیدکننده برای تاثیرگذاری بیشتر سم باشند.

لازم به یادآوری است که محققان برای سنجش سمیت از یکسری آزمایش های خاص استفاده می کنند که برخی از آنها شیمیایی و برخی دیگر از طریق تزریق به حیوانات آزمایشگاهی انجام می شود. اصولا درجه سمیت سم مارها بر اساس پروتکل موسوم به LD50 تعیین می شود که در آن میزان مشخصی سم را از طریق تزریق وریدی به موشی با وزن بین 18 تا 20 گرم تزریق می کنند.

دوزیستان سمی قاره آمریکا

قورباغه های زهرآگین از جمله شناخته شده ترین دوزیستان سمی در جهان هستند که در آمریکای جنوبی و مرکزی زندگی می کنند. این قورباغه های سمی که بیشتر فعالیت های زیستی شان را روز انجام می دهند، از نظر رنگ آمیزی فوق العاده زیبا و استثنایی هستند. البته این رنگ آمیزی منحصربه فرد ریشه در یک تدبیر و تکنیک دارد که به آن در علم زیست شناسی «رنگ هشدار» (Aposematism) گفته می شود. این تکنیک منحصربه فرد را برخی از جانوران مثل قورباغه های زهرآگین به منظور مواجهه با شکارچیان خود اتخاذ می کنند. در واقع چنین رنگ بندی عجیبی برای شکارچی نوعی عامل بازدارنده است؛ زیرا سمی و خطرناک بودن شکار را به وی القا می کند که البته در مورد این قورباغه ها نیز برداشت کاملا درستی است.

منابع:The book of Iran Snakes, National Geographic, arkive.org & conservationinstitute.org

فرناز حیدری/ جام جم