سنجاقک‌ها از قدیمی‌ترین حشرات ساکن در کره زمین هستند. براساس برآوردهای انجام شده قدمت این موجودات به 250 میلیون سال پیش می‌رسد. تنها ویژگی این گروه از حشرات که با گذشت زمان تغییر کرده ابعاد و اندازه آنهاست.
فسیل های یافت شده از این موجودات نشان می دهد در گذشته سنجاقک ها به اندازه یک عقاب بوده اند. گرچه این موجودات می توانند پرواز کنند اما حشراتی وابسته به آب هستند و معمولا در نزدیکی آب های شیرین زندگی می کنند. سنجاقک ها شکارچیانی مفید و سودمندند که در کنترل بیولوژیک آفات مزارع نقش بسیار مهمی ایفا می کنند و از آنجا که جمعیت این حشرات تابع تغییرات زیست محیطی مختلفی از جمله جریان آب، آلودگی ها و زندگی گیاهی است می توان از آنها به عنوان ابزاری برای آگاهی از کیفیت و شرایط آب و هوا استفاده کرد.

این حشرات می توانند مانند پرندگان مسیرهای طولانی مهاجرت کنند. به گفته محققان بین مهاجرت پرندگان و سنجاقک ها شباهت های زیادی وجود دارد. در حقیقت سنجاقک ها نیز مانند پرندگان در طول سفر استراحت می کنند و چنانچه به هر علتی در طول مسیر گم شوند دوباره جهت یابی کرده و راهشان را پیدا می کنند. هر سنجاقک می تواند به طور متوسط روزانه160 کیلومتر پرواز کند. این حشرات بخصوص در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری پراکندگی وسیعی دارند و فقط در منطقه قطب جنوب ردپایی از این موجودات گزارش نشده است.

به دنبال رد پای سنجاقک ها در مازندران

در دنیا بیش از 6000 گونه از سنجاقک ها شناسایی شده و مورد بررسی قرار گرفته است، اما تحقیقات انجام شده در ایران فقط به 120 گونه معطوف بوده است. با توجه به این که مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری کشور بخصوص حاشیه سواحل دریای خزر می تواند زیستگاه مناسبی برای سنجاقک ها باشد با هدف تکمیل فونستیک یا مجموعه منطقه ای سنجاقک های ایران در دو سال گذشته در منطقه مرکز و غرب استان مازندران تحقیقاتی انجام شده که در این طرح تحقیقاتی 330 نمونه سنجاقک از ده ایستگاه مشخص جمع آوری و شناسایی شده است که مورد تائید بین المللی قرار گرفته است.

به گفته طوبی مرادی، دانش آموخته کارشناسی ارشد بیوسیستماتیک دانشگاه آزاد اسلامی و مجری این طرح، سنجاقک ها سر گرد و چشم های مرکب بزرگی دارند. پاهای این حشرات برای گرفتن شکار در هوا مناسب است. این حشرات دو جفت بال دارند که به طور مستقل عمل می کنند. سنجاقک ها دگردیسی ناقص دارند و دوره لاروی را در آب سپری می کنند. پس از 10 تا 15 بار پوست اندازی به حشرات بالغ تبدیل شده و در خشکی به زندگی ادامه می دهند. تقریبا همه گونه های سنجاقک ها در زیستگاه های آب شیرین زندگی می کنند و می توان در امتداد سواحل رودخانه ها، باتلاق ها، تالاب ها، دریاچه ها و استخرها ردپا یا نشانه ای از این موجودات پیدا کرد.

در فصل گرم سال جمعیت سنجاقک ها در اطراف شالیزارهای شمال کشور افزایش پیدا می کند. این راسته از حشرات نه تنها برای انسان ها ضرری ندارند بلکه در مرحله لاروی می توانند کنترل کننده بیولوژیک آفات بوده و حشرات مضر برای انسان ها را طعمه خود قرار دهند. علاوه بر این، سنجاقک ها در کنترل جمعیت پشه هایی که ناقل بیماری های خطرناکی مانند تب دانگ و مالاریا هستند نیز نقش بسیار مهمی دارند، اما گاهی می توانند نقش منفی هم داشته باشند، زیرا لارو سنجاقک ها به استخرهای پرورش ماهی خسارت می زند. این موجودات می توانند در مرحله ای که در استخرهای پرورش ماهی دوره رشدشان را تکمیل می کنند از لارو ماهی ها تغذیه کرده و آنها را از بین ببرند.بررسی ها و تحقیقات انجام شده در کشورهای اروپایی نشان داده است سنجاقک ها می توانند ناقل کرم های پهن حلقوی و تهدیدی برای صنعت مرغداری باشد. البته گاهی نیز لارو سنجاقک ها طعمه ماهی ها می شود. بنابراین ارتباط بین ماهی ها و سنجاقک ها می تواند دو طرفه باشد که به نفع یکی از آنها و به ضرر دیگر تمام شود. این موضوع اهمیت شناسایی گونه های آن را بیش از پیش افزایش داده است.

مرادی با اشاره به این که در رشته بیوسیستماتیک جانوری می توان هر جانوری را برای تحقیق انتخاب کرد، درباره چرایی انتخاب سنجاقک به عنوان سوژه تحقیق خود می گوید: با توجه به این که به حشرات زیبا مانند پروانه ها و سنجاقک ها علاقه زیادی دارم، تصمیم گرفتم روی یکی از این دو گروه از حشرات تحقیق کنم. دکتر پاشایی راد که استاد راهنمای من بودند پیشنهاد کردند با توجه به این که درباره پروانه و کفشدوزک ها پیش از این تحقیقاتی انجام شده بود، سنجاقک ها را انتخاب کنم.

مبارزه بیولوژیک در شالیزارها

به گفته مجری این طرح، با توجه به این که در ایران تحقیقات محدودی آن هم به طور پراکنده درباره سنجاقک ها انجام شده است، لازم بود برای تکمیل فون سنجاقک های ایران تحقیقات بیشتری در این زمینه انجام شود که در این طرح، این راسته از حشرات شکارچی در بخش مرکز و غرب استان مازندران مورد بررسی قرار گرفته است. معرفی گونه های جدید احتمالی و همچنین بررسی پراکندگی انواع گونه های مختلف این راسته که از اهمیت بیولوژیکی برخوردارند از اهداف مطرح در این طرح تحقیقاتی بوده است. منظور از فون یا فونستیک بررسی مجموعه منطقه ای موجودات و شناسایی آنها در رده بندی جانوران است.

مرادی می گوید: در این طرح در ده ایستگاه از ساری تا رامسر که آخرین شهر در غرب استان مازندران است در ماه های اردیبهشت و خرداد نمونه گیری انجام شده است. برای انتخاب ایستگاه ها با توجه به این که لارو این حشرات در آب زندگی می کند مناطقی در اطراف آب های راکد یا استخرهای پرورش ماهی و رودخانه ها به عنوان ایستگاه انتخاب شد. بنابراین با توجه به شناختی که از سنجاقک ها داشتیم برای نمونه گیری سراغ رودخانه ها و شالیزارها رفتیم.

مرادی با تاکید بر این که سنجاقک ها ساکن مناطق گرمسیری هستند، می افزاید: در اوایل مهر ماه که شروع فصل سرماست دیگر اثری از سنجاقک ها در این منطقه یافت نمی شود. برای شناسایی نمونه ها از کلیدهای شناسایی استفاده می شود که در رده بندی موجودات زنده کاربرد دارد. بر این اساس می توان نمونه ها را مورد مطالعه قرار داد و درباره نمونه ها یا این که اولین بار این نمونه ها در کجا دیده شده است یا این که آیا قبلا شناسایی شده یا اولین بار است که شناسایی می شود به اطلاعاتی دست یافت. با توجه به موقعیت آب و هوایی استان مازندران پیش از این تحقیقاتی در این منطقه انجام شده بود اما با این حال در این طرح هشت نمونه جدید در این منطقه شناسایی شد که ممکن است با توجه به زمان، شرایط آب و هوایی در این منطقه ساکن شده باشند یا نمونه های مهاجر باشند.

بررسی ها نشان می دهد بعضی از گونه های سنجاقک ها در زمین های برنج کاری یا شالیزارها آفت خوارند. در این طرح دو گونه از سنجاقک های آفت خوار شناسایی شد که می توانند با تغذیه از آفات شالیزارها به بهبود وضع رشد برنج کمک کرده و مانع از بین رفتن آن شوند. به همین علت می توان از این موجودات در مبارزه بیولوژیک استفاده کرد.

وی در پاسخ به این پرسش که نتایج این طرح تحقیقاتی در چه زمینه ای می تواند کاربرد داشته باشد، می گوید: می توانیم استخری برای پرورش سنجاقک ها درست کنیم و لارو این موجودات را که آبزی هستند از رودخانه ها جمع آوری و به این استخرها منتقل کنیم. در رودخانه احتمال از بین رفتن لارو سنجاقک ها به مراتب بیشتر است. ممکن است ماهی ها و قورباغه ها از آنها تغذیه کنند یا حتی انسان ها ناخواسته این موجودات را از بین ببرند. اگر بخواهیم از آنها در مبارزه بیولوژیک در شالیزارها استفاده کنیم بهتر است آنها را در استخرهای جداگانه ای پرورش دهیم. علاوه براین باید این نکته را نیز مورد توجه قرار داد که گرچه لارو سنجاقک ها تهدیدی علیه ماهی و قورباغه ها هستند و می توانند آنها را شکار کنند اما حضور آنها در رودخانه ها و استخرهای پرورش ماهی می تواند تنظیم کننده آب باشد، زیرا این موجودات می توانند لجن خوارها و پشه ها را از بین ببرند.

فرانک فراهانی جم / گروه دانش