تربیت اساسی ترین مسئله انسان است که بدون آن به سعادت دنیا وآخرت نائل نمی گردد.
معصومین(علیهم السلام) همچنان که در سایرابعاد زندگی، چراغ هدایت پیروان خود بوده اند در زمینه تربیت نیز بهترین و مطمئن ترین الگویند. این مقاله بر آنست تا نکاتی از دفتر زرین دیدگاهها و سیره تربیتی
یکی از آن بزرگواران یعنی امام باقر(ع) به پیروان آن حضرت تقدیم نماید.
الف- آداب تربیتی پس از تولد:
از امتیازات تربیت اسلامی این است که در آن علاوه بر زمینه سازی مناسب در قبل از تولد فرزند و بلکه پیش از ازدواج والدین، تربیت از آغازین لحظه تولد به طور عملی شروع می شود و آداب و سنن ویژه ای نسبت به نوزادان سفارش شده است که در اینجا به برخی ازآنها که در کلمات گوهربار امام باقر(ع) مورد توجه واقع گردیداشاره می شود.
1،2- گفتن اقامه در گوش و باز کردن کام نوزاد با آب فرات:
امام باقر(ع) فرمودند: «شایسته است کام نوزاد با آب فرات بازگردد و در گوشش اقامه گفته شود.»(1)
3،4- عقیقه و نامگذاری: آن حضرت فرمودند: «هرگاه برای شما فرزندی به‌دنیا آمد در روزهفتم اگر پسر است گوسفند نر و اگر دختر است گوسفند ماده برایش عقیقه کنید و از گوشت آن به قابله بدهید و
در روز هفتم او را نامگذاری کنید.(2)
نکته مهم در نامگذاری انتخاب نام نیکو وپرهیز از نامهای ناخوشایند است. زیرا نام نیکو مایه سرور فرزند و نام ناخوشایند باعث نگرانی و دغدغه خاطر او می گردد،امام باقر(ع) در سخنان خود برخی از نامهای نیکو و غیر نیکو را بیان کرده اند.
آن حضرت در این زمینه فرمودند: «اصدق الاسماءما سمی بالعبودیه و افضلها اسماء الأنبیاء»(3) صادقترین نامها، نامهایی است که
بندگی خداوند را تداعی نماید و بهترین آنها نامهای پیامبران است و
در حدیث دیگری فرمودند :«مبغوض ترین نامها نزد خداوند نامهای «حارث، مالک و خالد» است »(4)
ب- تأثیر شیر مادر در تربیت
در تربیت فرزندان، والدین نخستین نقش را دارا هستند، این نقش و تأثیر در مقاطع گوناگون سنی یکسان و هم اندازه نمی باشد بلکه در مقاطع و مراحلی از تربیت نقش پدر برجسته تر و در مراحل دیگری
نقش مادر تعیین کننده تر است و در یک دیدگاه کلی می توان گفت که تا
پیش از سن نوجوانی به‌ویژه در دوران جنینی وشیرخوارگی نقش مستقیم مادر
در تربیت فرزند بیشتر از پدر خواهدبود و از دوره نوجوانی به بعد به‌خصوص در مورد پسران نقش پدران مهمتر است.
البته این بدان معنا نیست که نقش پدر در دوران کودکی و نقش مادر در دوران نوجوانی و جوانی ناچیز و کم رنگ باشد بلکه مقصود بیان برجستگی نقش و تأثیر بیشتر هر یک در یک مرحله خاص است.
بنابراین یکی از مقاطع مهم مقطع شیرخوارگی است که در آن، مادر نقش مستقیم و اساسی را دارد.
در این مقطع شیردادن مهمترین عامل ارتباط نوزاد با مادر است،
شیر مادر علاوه بر نقش مهمی که در تغذیه و بهداشت جسمانی نوزاد دارد عامل ایجاد و انتقال بعضی ویژگیها به فرزند نیز می باشد و ما به دونمونه از آنها که در سخنان امام باقر(ع) بیان شده، اشاره می کنیم:
1- حماقت و کودنی: امام باقر(ع) فرمود: «لا تسترضعوا الحمقاء
فان اللبن یعدی و ان الغلام ینزع الی اللبن یعنی الی الظئر فی الرعونه و الحمق » زنان کودن را دایه فرزندانتان قرار ندهید زیرا از طریق شیر حماقت و کودنی به آنها منتقل می شود.(5)
2- زیبایی و زشتی: آن حضرت فرمودند: «دایه های زیبا برای فرزندانتان انتخاب کنید و از دایه های زشت رو بپرهیزید زیرا چه بسا شیر انتقال دهنده (زشتی و زیبایی) باشد.» (6) نیز در حدیث دیگری فرمود: «برشما باد به انتخاب دایه های نظیف و زیبا زیرا شیر انتقال دهنده (زیبایی) است.»(7)
ب- کودک و نیاز به محبت:
محبت از ضروری ترین نیازهای عاطفی فرزند در دوران کودکی است و بدون توجه به آن کودک به رشد عاطفی مناسب نائل نمی شود، این نیاز،
برای کودک به شکلهای گوناگون قابل پاسخگویی است که می توان‌
به بوسیدن کودک، در آغوش گرفتن، گفتن جملات زیبا و محبت آمیز،
خریدن هدیه و اسباب بازی و... اشاره کرد.
امام باقر(ع) در فرصتهای مناسب از طریق در آغوش گرفتن و
بیان جملات محبت آمیز، محبت خود را به کودک خردسالش
امام صادق(ع) نشان می دادند و از این طریق به نیاز عاطفی او پاسخ می گفتند،
محمد بن مسلم از اصحاب بزرگ آن حضرت نقل می کند که من در خدمت امام باقر(ع)بودم.
در این هنگام فرزند(خردسال-)ش جعفر(ع) وارد شد و بر سراو ذؤابه(8) و در دستش عصایی بود که با آن بازی می کرد.
امام باقر(ع) او را به گرمی در آغوش گرفت و به سینه خود فشرد و خطاب به او فرمود: «پدر و مادرم به فدایت باد (با این چوب) کار‌لهو انجام مده و بازی مکن، سپس فرمود:« ای محمد، پس از من او
امام توست.
از او پیروی کن و از دانش او استفاده نما، به خدا سوگند اوهمان صادقی است که رسول خدا(ع) او را توصیف نمود که شیعیان اودر دنیا و آخرت پیروزند و دشمنانش در زمان هر پیامبری ملعون هستند.
در (این هنگام) جعفر(ع) خندید و صورتش قرمز گردید، آنگاه
امام باقر(ع) به من فرمود: از او سؤال کن، من از اوپرسیدم ای پسر رسول خدا، خنده از کدام عضو بدن منشأ می گیرد.
جعفر(ع) فرمود: ای محمد، عقل از قلب، اندوه از کبد و نفس از ریه و خنده از طحال منشأ می گیرد.
(وقتی این پاسخ را از اوشنیدم) از جایم برخاستم و او را بوسیدم.»(9)
ج- ستایش از فرزند صالح:
ستایش بجا از فرزند و کارهای نیک او باعث احساس موفقیت و توانایی و نیز موجب انگیزه قوی برای تکرارکارهای خوب و رشد بیشتر او می گردد.
به‌خصوص اگر این تمجید به موقع و درحضور کسانی باشد که
آگاهی آنها از رفتار شایسته فرزند برای اومهم باشد. علی بن حکم به نقل از طاهر یکی از اصحاب امام باقر(ع) نقل می کند.
من در خدمت امام باقر(ع) نشسته بودم که فرزندش جعفر(ع) وارد شد. امام باقر(ع) در باره اش فرمود:
« اوبهترین مخلوقات خداوند است » (10) در این حدیث ملاحظه
می شود که امام باقر(ع) در نزد صحابی حود فرزندش را که صلاحیت و شایستگی لازم را داشته به بهترین وجه ممکن ستوده است.
پی نوشتها:
1- وسائل الشیعه، ج 15، ص 138، ح 2.
2- همان، ص 151، ح 11.
3- همان، ص 124، ح 1.
4- همان، ص 130، ح 2.
5- تهذیب الأحکام، ج 8، ص 110، ح 375.
6- الکافی، ج 6، ص 44، ح 12.
7- التهذیب، ج 8، ص 110؛ الکافی، ج 6، ص 44، ح 13.
8- الذؤابه، طرف العمامه و السوط، و فی الحدیث، کان ابی یطول دوائب نعلیه ای اطرافها (مجمع البحرین، ج 2، ص 57) اما در
فرهنگ های عربی به فارسی آن را به «زلف و گیسو» معناکرده اند.
9- بحار الأنوار، ج 47، ص 15، ح 12-به نقل از کفایه الأثر، ص 321.
10- همان، ص 13، به نقل از ارشاد مفید.