مهاجرت یا كوچ پرندگان از ابتدا انسان را به خود جلب كرده است. حدود هزار سال قبل شخصی به نام هومر به آن اشاره كرده و فیلسوف بزرگ یونانی، ارسطو، درباره آن نوشته است.


كوچ، حركت منظم فصلی پرندگان به طرف جنوب در پاییز و به طرف شمال در بهار یا حركت از زمین‌های پست به طرف ارتفاعات یا از نقاط دور از ساحل به طرف ساحل است.

پرنده‌شناسان در سال‌های اخیر دریافتند كه بعضی از گونه‌ها در فصل پاییز از اروپا به سمت شرق یعنی شمال و شمال شرق سیبری مهاجرت می‌كنند.

پرندگان مهاجر ایران

پرندگان مهاجر ایران دو دسته هستند؛ گروهی كه در نیمه اول سال (بهار و تابستان) برای جوجه‌آوری وارد ایران می‌شوند و گروه دوم پرندگانی كه در نیمه دوم سال (پاییز و زمستان) برای زمستان‌گذرانی می‌آیند.

از پرندگان جوجه‌آور بهاری می‌توان به پرستو و چلچله اشاره كرد كه در اواخر اسفند وارد كشور می‌شوند، در تعطیلات نوروز آشیانه‌سازی را آغاز می‌كنند و بعد از عید نیز جوجه‌ها به پرواز درمی‌آیند.

اولین پرندگان مهاجر زمستانی ایران خوتكای ابرو سفید یا اردك ابرو سفید است كه در نیمه دوم شهریور از شمال و شمال غرب وارد ایران شده و در تالاب‌های گیلان مستقر می‌شوند.

مهم‌ترین پرندگان مهاجر زمستانی ایران شامل قو، غاز، پلیكان، درنا، اردك‌، آبچلیك‌ و پرندگان شكاری هستند. مهم‌ترین پرنده تابستان‌گذران و جوجه‌آور ایران پرستوی دریایی است كه بیشتر در سواحل جنوبی كشور و جزایر خلیج فارس جوجه‌آوری می‌كند.

بعضی از پرندگان نیز بومی هستند و در تمام فصول سال در سراسر منطقه‌‌ پراكندگی خود حضور دارند. منظور این است كه جابه‌جایی آنها از محدوده منطقه پراكندگی گونه تجاوز نمی‌كند.

بعضی دیگر نیمه‌مهاجرند، یعنی تعدادی از آنها مهاجرت می‌كنند و بقیه در منطقه باقی می‌مانند. معمولا جمعیت‌های شمال منطقه پراكندگی یك گونه مهاجرت می‌كنند، در حالی كه جمعیت‌های جنوبی ساكن می‌مانند.

علت، زمان و مسیرهای مهاجرت

مهم‌ترین دلیل مهاجرت، كمبود غذا و مهم‌ترین عامل مهاجرت، تغییر طول روز است. برخی گونه‌ها در طول روز، برخی در طول شب و گروهی هم در روز و هم در شب مهاجرت می‌كنند.

گونه‌هایی نظیر آوازه‌خوان‌ها شب‌ها مهاجرت می‌كنند و روزها برای استراحت و تغذیه توقف می‌كنند. كلاغ‌، پرندگان شكاری و غاز روزها حركت می‌كنند ولی شب‌ها برای تغذیه در جاهای مناسب فرود می‌آیند.

پرستو روزها مهاجرت‌كرده و در طول مسیر مهاجرت حشرات را شكار می‌كند. اردك‌ و پرندگان ساحلی شب یا روز مهاجرت می‌كنند. بعضی پرندگان هنگام مهاجرت نزدیك زمین پرواز می‌كنند و گروهی 900 تا 1500 متر از زمین اوج می‌گیرند.

برخی پرندگان در مسافت‌های كوتاه و برخی در مسافت‌های بسیار طولانی مهاجرت می‌كنند.

زیستگاه‌های مهم در ایران

مهم‌ترین زیستگاه‌های پرندگان با دو نام كلی مناطق مهم پرندگان (Important Bird Area) و تالاب بین‌المللی شناخته می‌شود. در ایران 22 تالاب بین‌المللی و 105 منطقه مهم پرندگان وجود دارد.

یك‌سوم مناطق مهم پرندگان خاورمیانه در ایران واقع شده‌ است كه بسیاری از آنها حفاظت شده نیست یا در عمل حفاظت نمی‌شود. نكته مهم این است كه هر 22 تالاب بین‌المللی كشور از مناطق مهم پرندگان است.

جهت‌یابی پرندگان

بررسی‌‌های آزمایشگاهی در گذشته نشان داده بود كه پرندگان ممكن است در مهاجرت خود از یك سری علائم نظیر نور خورشید، نور ستاره‌‌ها، پستی و بلندی‌ زمین، رودخانه‌، كوه‌ و حتی جاده‌ و شهر و میدان مغناطیسی زمین استفاده ‌كنند كه مورد آخر مهم‌ترین عامل در جهت‌یابی است.

بخشی از مغز پرندگان مهاجر می‌تواند اطلاعات مربوط به میدان مغناطیسی زمین را پردازش كند و آن را به یك عقربه قطب نمای داخلی كه پرنده آن را درك می‌كند، تبدیل كند. دانشمندان این بخش مغز پرندگان را «خوشه N» نامیده‌اند.

«N» حرف اول واژه شب (Night) است. به این معنا كه بسیاری از پرندگان سبكبال هنگام شب مهاجرت می‌كنند.

دانشمندان معتقدند كه توانایی حس كردن میدان مغناطیسی توسط پرندگان مستقل از دید شبانه آنها نیست، بلكه بیشتر برای دیدن در شب طراحی شده است.

«خوشه N» فقط در پرندگان مهاجر، آن هم هنگام شب فعال است و در پرندگان غیرمهاجر چه در طول شب و چه هنگام روز به هیچ عنوان فعال نیست. جارویس و هنریك مورتین در فصل سرما به آزمایش این پدیده دست زدند.

آنها دو گونه پرنده مهاجر و دو گونه پرنده غیرمهاجر را در قفس‌های ویژه‌ای قرار دادند. در هر قفس یك قطب نما و بالای آن یك دوربین فیلمبرداری نصب شد.

نتیجه آن شد كه هنگام روز پرندگان بی‌هدف در قفس خود چرخ می‌زدند، اما هنگام شب هر دو گونه مهاجر به سمت جنوب قرار می‌گرفتند و در تلاش به رسیدن به جنوب بال می‌زدند در حالی كه پرندگان غیرمهاجر هیچ تلاشی برای بال‌زدن نمی‌كردند.

در این تحقیق از نقشه‌برداری مولكولی رفتاری هم كه توسط جارویس ابداع شده استفاده شد. آنها در این مورد 100 درصد مطمئن نیستند، اما فكر می‌كنند اولین پله در این مجموعه وقایع، ورود نور آسمان شب به چشم پرنده است. این نور، مولكولی به نام «كریپتوكروم» را تحریك می‌كند.

این مولكول یكی از معدود مولكول‌هایی است كه از نور تاثیر می‌پذیرد و در سلول‌هایی از چشم كه هنگام شب فعال است، به وفور یافت می‌شود.

به نظر آنها، این سلول‌ها اطلاعات میدان مغناطیسی زمین را به خوشه N منتقل می‌كند و در این خوشه به یك تصویر بصری تبدیل می‌شود.

آنها چشمان پرندگان را با چشم‌بند بستند و مشاهده كردند در طول شب این خوشه فعالیتی از خود نشان نمی‌دهد و پرنده هم برای پرواز به سوی جنوب تلاش نمی‌كند. این به آن معناست كه اگر نوری نباشد، نخستین مرحله این فرآیند متوقف می‌ماند.

علی ترك قشقایی - جام‌جم