أمین الإسلام طبرسى؛ ابو على، فضل بن حسن بن فضل طبرسى، معروف به امین الاسلام طبرسى در حدود سالهاى ۴۶۰ تا ۴۷۰ هجرى در مشهد مقدس به دنیا آمد.
طبرسى را بسیارى از بزرگان، منسوب به طبرستان دانستهاند که در این صورت طَبَرسى خوانده مىشود. اما بنابر تحقیق چنین نیست، بلکه طبرسى منسوب به تفرش است و تلفظ آن طَبرِسى است بر وزن تَفرِشى، زیرااولا: اگر از طبرستان بود نسبت او طبرى مىشد نه طبرسى ثانیا؛ بیهقى در کتاب تاریخ بیهق او را منسوب به تفرش مىداند و با توجه به هم عصر بودن آنان و اینکه هر دو چند سال در بیهق بودهاند و با یکدیگر آشنایى نزدیک داشتهاند قول بیهقى مقدم بر دیگران است.
عنوان طبرسى بیشتر اوقات بر امین الاسلام طبرسى صاحب مجمع البیان اطلاق مىگردد. اما علاوه بر او بر بعضى دیگر از بزرگان نیز اطلاق مىشود از جمله:
- احمد بن على طبرسى مؤلف کتاب احتجاج که معاصر امین الاسلام است.
- حسن بن فضل طبرسى فرزند مؤلف و نویسنده کتاب مکارم الأخلاق.
- ابو محمد بن فضل طبرسى که معاصر امین الاسلام است و ابن شهر آشوب از او نیز روایت نقل کرده است.
خاندان طبرسى از خاندانهاى معروف بین شیعیان است.پدر او حسن بن فضل، خود از علماى عصر خویش بوده است.فرزند او رضى الدین، حسن بن فضل طبرسى نیز چون خورشیدى در آسمان علم و زهد و تقوا مىدرخشد. او از شاگردان پدر بوده و مؤلف کتب فراوانى از جمله مکارم الأخلاق مىباشد.نوه امین الاسلام طبرسى نیز دنباله راه پدر و جد خویش را گرفته و کتابى ارزشمند چون مشکاة الأنوار از او به یادگار مانده است.
از مهمترین اساتید و مشایخ روایت فضل بن حسن طبرسى مىتوان به:ابو على طوسى، فرزند شیخ الطائفه، شیخ طوسى- حسن بن حسین، جد شیخ منتجب الدین صاحب کتاب فهرست- موفق الدین بکر آبادى - ابو الحسن، عبید الله بیهقى و شیخ جعفر دوریستى که از شاگردان شیخ مفید است، اشاره نمود.
شاگردانى که توسط عالمى بزرگ و مفسّرى گرانقدر چون طبرسى تربیت شوند یکى از دو رکن اساسى را که استاد باشد یافتهاند و اگر رکن دیگر که استعداد و تلاش شاگرد باشد را هم داشته باشند در مدتى کوتاه به مقامات بلندى دست خواهند یافت و از ستارگان درخشان آسمان علم و دانش خواهند شد.
شاگردان مرحوم امین الاسلام طبرسى بسیارند، اما از جمله چهرههاى سرشناس آنها مىتوان به؛
فرزند بزرگوار او رضى الدین حسن بن فضل طبرسى، صاحب کتاب شریف مکارم الأخلاق- ابن شهر آشوب مازندرانى، مؤلف کتاب معالم العلماء- شیخ منتجب الدین صاحب فهرست- قطب الدین راوندى- عبد الله بن جعفر دوریستى و شاذان بن جبرئیل قمى اشاره نمود.
بزرگانى چون بیهقى وقتى سخن از تألیفات طبرسى به میان آوردهاند تألیفات او را «کثیر» دانستهاند، که طبرسى داراى تألیفات زیادى است.
اما آنچه به دست ما رسیده به ۲۰ عنوان نمىرسد و قطعا تألیفات او بیشتر از این مقدار بوده.
از جمله کتب طبرسى عبارتند از:
۱ - مجمع البیان در تفسیر قرآن که در ۱۰ جلد تألیف شده. این کتاب از بهترین تفاسیر شیعه است و شهرتى جهانى دارد.
۲ - الکاف الشّاف من کتاب الکشاف، خلاصهاى است از کتاب تفسیر کشاف زمخشرى.
۳ - جوامع الجامع.
مصنف اولین تفسیرى که نوشت مجمع البیان بود و در آن زمان کشاف زمخشرى را ندیده بود اما پس از اطلاع از کتاب کشاف، تفسیر جوامع الجامع را نوشت که به طور مختصر، جامع فواید مجمع و کشاف باشد.
۴ - المستمد من البیان (از البیان شیخ طوسى انتخاب شده).
۵ - الوافی در تفسیر قرآن.
۶ - إعلام الورى بأعلام الهدى، در فضائل ائمه علیهمالسلام.
۷ - تاج الموالید در اَنساب.
۸ - الآداب الدینیة للخزانة المعینیة.
۹ - النور المبین.
۱۰ - کنوز النجاح.
۱۱ - عدة السفر و عمدة الحضر
مفسر بزرگ قرآن و عالم ربّانى، امین الاسلام طبرسى پس از حدود ۹۰ سال زندگى سراسر تلاش و مجاهده در سال ۵۴۸ هجرى در بیهق از دنیا رفت.
بنابر نقل بزرگانى چون علامه سید محسن امین، طبرسى به مرگ طبیعى از دنیا نرفت ؛ بلکه به دست دشمنان به شهادت رسید، اما از جزئیات شهادت او اطلاعى در دست نیست.
بدن مطهر او را از بیهق به مشهد مقدس انتقال داده و در جوار مرقد امام هشتم شیعیان علیهالسلام به خاک سپردند.
مرقد شریف او هم اکنون نیز زیارتگاه شیعیان و ارادتمندان خاندان پیامبر علیهمالسلام است.
إعلام الورى بأعلام الهدى؛
نوشته أمین الاسلام، فضل بن حسن طبرِسى، (متوفاى ۵۴۸ هجرى)در بیان شرح حال و زندگىنامه و فضائل پیامبر صلىاللهعلیهوآلهوسلم و حضرت زهرا سلام الله علیها و ائمه دوازدهگانه علیهمالسلام.
مؤلف در مقدمه کتاب مىگوید:«با گذشت زمان خواستم خدمتى انجام دهم که نتیجه و عواید آن تا سالیان سال باقى باشد، لذا کتابى نوشتم که در آن اسامى ائمه علیهمالسلام و تاریخ زندگى و وفاتشان باشد و فضائل و مناقب آنها را هم بیان کند.آیات و روایات اثبات کننده امامت آنها را نیز جمع آورى کردم.چون پیامبر اصلى بود که ائمه شاخهها و فروع آن بودند و پیامبر صاحب کتابى بود که آنان حاملان آن بودند، پیامبر سزاوارتر بود براى ذکر، لذا ابتداى کتاب را شرح حال پیامبر صلىاللهعلیهوآلهوسلم قرار دادم و از او در خواست کمک براى اتمام آن را دارم.»(نقل با تلخیص از مقدمه کتاب)
مرحوم طبرسى کتاب خود را به گونهاى گردآورده که مورد قبول شیعه و سنى باشد و به همین خاطر تنها از منابع شیعه نقل نکرده بلکه از حدود ۲۰ کتاب که منابع او مىباشند ۸ کتاب از کتب اهل سنت است و ۱۲ کتاب از کتب شیعه.
منابع اهل سنت که مورد استفاده طبرسى قرار گرفتهاند عبارتند از:
۱ - صحیح بخارى
۲ - صحیح مسلم
۳ - دلائل النبوة، از ابو بکر احمد بن حسین بیهقى
۴ - کتاب المعرفة، از ابو عبد الله بن مندة
۵ - شرف المصطفى، از ابو سعید خرگوشى
۶ - مقاتل الطالبیین، از ابو الفرج اصفهانى
۷ - عیون الأخبار، ابن قتیبة
۸ - تفسیرى از امام اهل حدیث در نیشابور (مشترک بین چند نفر است)
کتب شیعه مورد استفاده طبرسى عبارتند از:
۱ - کافىک ثقة الاسلام کلینى
۲ - عیون أخبار الرضا علیهالسلام شیخ صدوق
۳ - إکمال الدین شیخ صدوق
۴ - الإرشاد شیخ مفید
۵ - الغیبة شیخ مفید
۶ - نوادر الحکمة از محمد بن احمد بن یحیى
۷ - کتاب أبان بن عثمان
۸ - کتاب الواحدة، از محمد بن حسن بن جمهور
۹ - شافى سید مرتضى
۱۰ - التفهیم، از حسن بن حمزه حسینى
۱۱ - الرد على الزیدیة، از دوریستى
۱۲ - مسند الرضا علیهالسلام
کتاب شریف إعلام الورى چهار رکن دارد و هر رکن چندین باب و فصل را در خود جاى داده است.ارکان کتاب عبارتند از:
۱ - بیان احوالات و شرح حال پیامبر صلىاللهعلیهوآله
۲ - بیان زندگینامه امیر المؤمنین على علیهالسلام
۳ - بیان شرح حال ائمه تا امام یازدهم علیهمالسلام
۴ - اثبات امامت ائمه و بیان شرح حال و زندگى امام عصر عجل الله تعالى فرجه الشریف و اثبات امامت آن حضرت و علت غیبت و جواب شبهههاى مطرح شده پیرامون آن جناب.
یکى از مسائل در مورد إعلام الورى آن است که این کتاب از حیث محتوا و ترتیب ابواب و چینش مطالب دقیقا شبیه کتاب ربیع الشیعه است که منسوب به سید ابن طاووس متوفاى ۶۶۴ هجرى مىباشد.
علامه مجلسى اینها را دو کتاب مىداند ؛ اما چون مطالب آنها یکى است از ربیع الشیعه هیچ مطلبى را در بحار نقل نکرده است.
در مقابل، بسیارى از بزرگان از جمله شیخ آقا بزرگ تهرانى مىگویند: این دو تنها یک کتاب هستند و نسبت صحیح مربوط به طبرسى است و در خارج کتابى با نام ربیع الشیعه تألیف نشده به چند دلیل:اول آنکه؛ متن هر دو کتاب دقیقا یکى است و حتى نام ابواب و ارکان و فصلهاى آنها هم تفاوت ندارد و تنها خطبه و مقدمه کتابها متفاوت است.
دوم آنکه؛ سید ابن طاووس نام تمام کتابهاى خود را در بقیه تألیفاتش ذکر مىکند و در هیچ یک از کتابها، براى خود کتابى به نام ربیع الشیعه ذکر نکرده است.
سوم:آنکه طبرسى قبل از سید ابن طاووس بوده و سید نسخهاى از کتاب إعلام الورى را به دست آورده و هنگامى که آن را براى شاگردان خود مىخوانده تا آنان استنساخ کنند در ابتدا از کتاب تعریف کرده که:"این کتاب ربیع الشیعه یعنى بهار شیعه است و...و شنونده خیال کرده نام کتاب ربیع الشیعه است و چون در ابتداى آن نوشته یقول سید ابن طاووس...کسانى که نسخه کتاب را دیدهاند آن را از سید ابن طاووس دانستهاند و گفتهاند نام آن ربیع الشیعه است."
در ارزش کتاب همین بس که اکثر بزرگانى که پیرامون زندگانى معصومین قلم به دست گرفتهاند در بسیارى از ابواب کتاب خود نام إعلام الورى و طبرسى را به عنوان منبع نقل خود ذکر کردهاند.
از جمله سید محسن امین در أعیان الشیعه در شرح حال ائمه بسیار از إعلام الورى مطلب نقل مىکند.