علامه حسن حسن‌زاده آملی (ره)، عارف و فیلسوف برجسته معاصر، با کلامی کوتاه اما عمیق، زنگ آغاز سال تحصیلی را به صدا درآورد. این نوشتار متن سخنرانی زنده‌نام علامه حسن‌زاده در سال‌های گذشته است که نه تنها یک دعوت ساده به تحصیل، بلکه مراسمی عارفانه و معنوی است که ریشه در سنت‌های قرآنی و روایی دارد.
تحلیل عارفانه بازگشایی مدارس: تمسک به اسما الحسنی در کلام علامه حسن‌زاده آملی

به گزارش ایکنا، سیدمرتضی حسینی کمال‌آبادی، رئیس پژوهشکده ادیب فقه جواهری در آستانه بازگشایی مدارس، به بررسی حضور علامه حسن‌زاده آملی در مراسم بازگشایی مدارس اشاره کرد و آن را الگویی برای کسب حکمت و نمادی از گشایش درهای معرفت و احیای معارف الهی دانست.

علامه آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی(ره)، عارف و فیلسوف برجسته معاصر، با کلامی کوتاه اما عمیق، زنگ آغاز سال تحصیلی را به صدا درآورد. متن این سخنرانی، که برگرفته از فیلمی موجود است، نه تنها یک دعوت ساده به تحصیل، بلکه مراسمی عارفانه و معنوی است که ریشه در سنت‌های قرآنی و روایی دارد. علامه با این کلام، اتحاد و وحدت جامعه آموزشی را بر پایه شکر الهی، تمسک به اسماء الحسنی و دعای خیر بنا می‌نهد.

متن این سخنان را در ادامه می‌خوانیم و می‌بینیم:

خدواند سبحان را بر این اتحاد، وحدت، یگانی و بر این حسن استقبال احیای معارف شاکر هستیم، الحمدلله رب العالمین  

 بسم الله الرحمن الرحیم  

 هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِيمُ  

 الله اکبر  

 اللهم صل علی محمد و آل محمد  

ان شاءالله به خیر و به عزت و تحیت  به سر ببرید همه شما ان شاءالله)

کلام علامه حسن‌زاده را می‌توان به سه بخش اصلی تقسیم کرد:  

۱. حمد و شکر خداوند بر اتحاد و احیای معارف

۲. تمسک به اسماالله با تأکید بر «هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِيمُ»، مقارن با «الله اکبر» و صلوات

۳. دعا بر حضار، مدیران و معلمان آموزش و پرورش.  

در بخش نخست، جایگاه شکر اولیه در توسل به اسماالله را بررسی می‌کنیم؛ سپس، شرح اسمی «هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِيمُ» را با توجه به جایگاه قرآنی و روایی آن و مناسبتش با بازگشایی مدارس عارفانه و اتصال به «الله اکبر» بیان می‌کنیم و سرانجام، نقش صلوات و دعای پایانی را به عنوان نتیجه توسل، تبیین می‌کنیم. این تحلیل بر پایه اصول عرفانی، قرآنی و روایی استوار است و نشان می‌دهد چگونه یک مراسم ساده آموزشی، به نمادی از وحدت الهی و فتح معارف تبدیل می‌شود.

بخش اول: حمد و شکر خداوند؛ پایه توسل به اسما الحسنی

علامه، سخن خود را با شکر خداوند بر «اتحاد، وحدت و یگانی» و «حسن استقبال احیای معارف» آغاز می‌کند و آن را با «الحمدلله رب العالمین» تکمیل می‌نماید. این شکر اولیه، نه تنها یک مقدمه ادبی، بلکه یک اصل عارفانه و روایی است که جایگاه محوری در توسل به اسماالله دارد. در عرفان اسلامی، شکر مقدمه‌ای بر معرفت و تمسک است؛ چرا که شکر، قلب را از غفلت نجات می‌دهد و آن را به سوی ذات الهی باز می‌کند. حضرت امام علی(ع) در نهج‌البلاغه می‌فرماید: «الشُّکْرُ لِلنِّعَمِ أَدْخَلُ مِنْ سَعْیِهَا» (شکر نعمت‌ها، بیش از کوشش در طلب آن‌ها، نعمت را افزایش می‌دهد). این شکر، بستری برای توسل به اسما فراهم می‌آورد، زیرا بدون شناخت نعمت‌های الهی (مانند اتحاد جامعه آموزشی و احیای معارف)، تمسک به اسما، سطحی و بی‌اثر خواهد بود.

در روایات، شکر به عنوان کلید فتح درهای رحمت توصیف شده است. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «الشَّکُورُ یُغْفَرَ لَهُ» (شاکر، آمرزیده می‌شود). در این مراسم، شکر بر اتحاد و وحدت، اشاره‌ای عارفانه به وحدت وجودی دارد؛ جایی که همه حاضران – از دانش‌آموزان تا معلمان – در یگانگی معارف الهی متحد می‌شوند. این شکر، قلب را صیقل می‌دهد و آن را آماده تمسک به «هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِيمُ» می‌کند. بدون این پایه، توسل به اسما، مانند درختی بدون ریشه است. علامه با این شکر، حضار را به یاد نعمت وحدت می‌اندازد و آن‌ها را به سوی فتح الهی هدایت می‌کند. در واقع، شکر اولیه، پلی است میان ظاهر مراسم (بازگشایی مدارس عارفانه) و باطن آن (احیای معارف) و توسل را از حالت فردی به جمعی ارتقا می‌دهد.

بخش دوم: تمسک به «هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِيمُ»؛ گشایش درهای معرفت و اتصال به ذات الهی

پس از شکر، علامه با «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» و سپس «هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِيمُ» به تمسک به اسماالله روی می‌آورد. این دو اسم، «الْفَتَّاحُ» (گشاینده) و «الْعَلِيمُ» (دانا)، در تناسب کامل با یکدیگر قرار گرفته‌اند: فتاح، عمل گشایش را نشان می‌دهد و عالم، دانش بی‌پایان پشت آن را. در قرآن کریم، این ترکیب در سوره سبأ، آیه ۲۶ نازل شده است: «قُلْ یَجْمَعُ بَیْنَنَا رَبُّنَا ثُمَّ یَفْتَحُ بَیْنَنَا بِالْحَقِّ وَهُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِيمُ». این آیه، در سیاق دعوت به حق و داوری الهی، خداوند را به عنوان جمع‌کننده، فاتح به حق و دانای مطلق معرفی می‌کند. تفسیر المیزان علامه طباطبایی، این آیه را به داوری نهایی میان حق و باطل تفسیر می‌کند، جایی که خداوند درهای بسته را می‌گشاید و با علم بی‌انتها، حکم می‌فرماید. در روایات، «الْفَتَّاحُ» از اسما الحسنی است که بر گشایش درهای رزق، رحمت و معرفت دلالت دارد. امام صادق(ع) در تفسیر اسما، «الْفَتَّاحُ» را به معنای «حَکَمُ بَیْنَ عِبَادِهِ بِالْعَدْلِ» (حَکَم‌کننده میان بندگان به عدل) و «گَشَایَنْدَهْ خَزَائِنِ الرِّزْقِ وَ الرَّحْمَةِ» (گشاینده خزاین رزق و رحمت) توصیف کرده است. همچنین، در احادیث، تمسک به این اسم برای رفع مشکلات و گشایش امور توصیه شده؛ مثلاً در دعای کمیل، که از حضرت وصی امام علی(ع) نقل شده، توسل به فتاح برای فتح درهای بسته قلب و جهان است. علامه حسن‌زاده آملی، خود در آثار عرفانی‌اش مانند «معرفت نفس و نفس معرفت»، بر این تأکید دارد که فتاح، درهای معرفت را بر عارف می‌گشاید، و عالم، آن را با علم لدنی تکمیل می‌کند.

مناسبت این اسم با بازگشایی مدارس عارفانه، عمیقاً عارفانه است. مدارس، درهای بسته جهل را می‌گشایند و معارف را احیا می‌کنند؛ «الْفَتَّاحُ» نماد این گشایش است و «الْعَلِيمُ» تضمین‌کننده علم حقیقی پشت آن. در این مراسم، علامه با ذکر این اسم، زنگ مدارس را نه به عنوان رویدادی دنیوی، بلکه فتح الهی معارف توصیف می‌کند. بلافاصله پس از آن، «الله اکبر» می‌آید؛ این اتصال، تمسک به اسم خاص (فتاح العلیم) را به ذات جلاله (الله) پیوند می‌زند. «الله»، اسم جامع ذات است، و «اکبر»، بر عظمت و بزرگی دلالت دارد. در روایات، «الله اکبر» کلید تسبیح و تکبیر است و اینجا، بزرگی فتح الهی را برجسته می‌کند، علامه حسن‌زاده اسم جلاله «الله» را به عنوان کعبه اسما معرفی کرده که همه اسما به دور او در طواف هستند. این مقارنه، نشان می‌دهد که گشایش مدارس عارفانه، جلوه‌ای از عظمت الهی است؛ فتاح، عمل را آغاز می‌کند و الله اکبر، آن را به ذات متعالی می‌رساند. در عرفان، این اتصال، عارف را از اسم به مسمی (ذات) می‌برد، و حضار را به وحدت با معارف الهی دعوت می‌کند.

بخش سوم: صلوات و دعای خیر؛ پلی میان توسل و نتیجه الهی

میان تمسک به اسما و دعای پایانی، صلوات بر محمد و آل محمد قرار گرفته است: «اللهم صل علی محمد و آل محمد». این جایگاه، بر پایه روایات محکم استوار است. امام به حق ناطق، امام جعفر صادق(ع) فرمود: «الدُّعَاءُ لا یُرْفَعُ إِلَى الْعَرْشِ حَتَّى تُصَلَّى عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ» (دعا تا صلوات بر محمد و آلش به عرش نمی‌رسد). صلوات، واسطه فیض است؛ زیرا آل محمد(علیهم السلام) باب‌های رحمت الهی‌اند، و بدون آن‌ها، دعا ناقص می‌ماند. در این مراسم، صلوات، توسل به اسما را به دعا متصل می‌کند و آن را مقبول عرش می‌سازد. علامه، با این ذکر، حضار را به یاد می‌آورد که فتح معارف، تنها با توسل به اهل‌بیت (علیهم السلام) کامل می‌شود.

دعای پایانی – «ان شاءالله به خیر، عزت و تحیت به سر ببرید همه شما ان شاءالله» – نتیجه مستقیم توسل به اسما است. این دعا بر سه محور استوار است:  

- خیر: خیر عام، شامل سعادت دنیوی و اخروی، که جلوه فتاح در گشایش رزق و رحمت است 

- عزت: عزت نفس و جامعه، که از علم الهی (عالم) سرچشمه می‌گیرد و اتحاد آموزشی را تقویت می‌کند 

- تحیت: سلام و احترام الهی، که وحدت یگانی را تکمیل می‌نماید و حضار را به سوی قرب الهی می‌برد.  

این سه محور، بازتابی از شکر اولیه و تمسک به فتاح العلیم است؛ خیر، گشایش فتاح است؛ عزت، دانش عالم و تحیت، وحدت الهی. در روایات، دعای خیر با «ان شاءالله» شرطی الهی است (مانند حدیث «الْمُؤْمِنُ یَدْعُو وَاللَّهُ یَقْضِی») و اینجا، نتیجه توسل را تضمین می‌کند. علامه با این دعا، مدیران، معلمان و دانش‌آموزان را به سالی پربرکت دعوت می‌کند، و مراسم را به اوج عارفانه می‌رساند.

بازگشایی مدارس عارفانه در کلام علامه حسن‌زاده آملی، فراتر از یک رویداد آموزشی، یک سفر عارفانه است، از شکر بر وحدت، به تمسک فتاح العلیم، و سرانجام به دعای خیر. این متن، نشان می‌دهد چگونه اسما الحسنی، زندگی روزمره را به معرفت الهی پیوند می‌زند. «هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِيمُ» در قرآن و روایات، نماد گشایش حق و دانش بی‌پایان است، و در این مراسم، درهای مدارس را به درهای عرش باز می‌کند. امیدواریم این تحلیل، الهام‌بخش احیای معارف الهی در جامعه آموزشی باشد، و همه ما، به خیر، عزت و تحیت الهی برسیم. والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته.