دیدگاه اسلام نسبت به طبیعت، بر پایه بهره‌مندی مطلق انسان‌ها از محیط‌زیست نیست، بلکه در تفکر اسلامی، طبیعت و همه موجودات دیگر در کنار انسان در مسیر تداوم کمال قرار دارند و باید تعاملی مطلوب با یکدیگر داشته باشند؛ لذا در کتب فقهی نیز آلوده کردن هوای پاک از نظر شرعی حرام و موجب ضمان است.
هوای پاکخوشا به حال سعدی، شاعر بلندآوازه ایرانی که نیست تا ببیند هر نفسی که فرو می‌رود، مضر حیات است و چون برمی‌آید، کاهنده ذات. اکنون که دود، راه تنفس شهر زیبایم را بسته و مردمان مظلوم، گنبدهای فیروزه‌ای و دیگر آثار معظم تمدن ایرانی را در خود بلعیده است، به این می‌اندیشم که چرا این شهر، با شهره‌ای جهانی که حدود ۴۰۰ سال پایتخت تمدن غنی ایرانی اسلامی بوده، اکنون به‌مثابه شهری به تاراج رفته، نه هوایی دارد، نه رودی و نه نسیم خنک جویباری. چه شد که شهر من با وجود سفارش‌ها و توصیه‌های فراوان آیینی و دینی مبنی بر ضرورت حفظ و حراست از طبیعت، این‌چنین به گل نشسته و بر در و دیوارش به جای باران بهاری و باد پاییزی، دود می‌بارد؟ وقت آن است که با رجوع به فرهنگ اصیل و آموزه‌های دین آسمانی، فکری به حال حفظ طبیعت و محیط‌زیست خود کنیم؛ ناله‌های طبیعت را می‌شنوید؟
جایگاه محیط‌زیست در اسلام
فراوانی واژه‌های مربوط به طبیعت و محیط‌زیست در قرآن، نام‌گذاری سوره‌های قرآن به نام بعضی از عناصر طبیعی و سوگند‌های قرآن به تعدادی از پدیده‌های طبیعت، همگی حاکی از توجه خاص اسلام به محیط‌زیست است؛ چنانکه در بعضی از مصادیق قرآنی، کوه، محل تجلی پروردگار (آیه ۱۴۳ سوره اعراف)، پرندگان، لشگر خداوند (آیه ۳ و ۵ سوره فیل و ۲۲ سوره نمل)، دریا، خوان گسترده نعمات الهی (آیه ۱۴ سوره نحل) و درخت، وسیله گفت‌وگوی خدا با حضرت موسی(ع) (آیه ۳۰ سوره قصص) نمایان شده است.
خداوند در آیه ۳۲ سوره مبارک انبیا چنین می‌فرماید: «و آسمان را سقف محفوظی قرار دادیم» که مقصود از واژه سماء در این آیه، همان جو اطراف کره زمین است. در آیاتی دیگر، به نعمت باد و سودمندی جابجا شدن هوا اشاره و نقش ارزنده آن در چرخه طبیعت متذکر شده است؛ مثلاً سوره مبارک ذاریات با سوگند به باد آغاز می‌شود. قرآن در آیاتی به نهی مسلمانان از آلوده کردن هوای محیط‌زیست پرداخته است، در آیه ۵۶ سوره اعراف می‌فرماید: «زمین را بعد از اصلاح، فاسد نکنید» و یا در آیه ۱۹۵ سوره بقره فرموده است: «با دستان خود، خویشتن را به هلاکت نیفکنید.»
در تفکر اسلامی، همه موجودات عالم قابل احترامند و همه آنها چه زنده و چه غیرزنده در جهت حرکت به سوی پروردگار، تسبیح خدا می‌گویند. دیدگاه اسلام نسبت به طبیعت، بر پایه بهره‌مندی مطلق انسان‌ها از محیط‌زیست نیست، بلکه در تفکر اسلامی، طبیعت و همه موجودات دیگر در کنار انسان در مسیر تداوم کمال قرار دارند و باید تعاملی مطلوب با یکدیگر داشته باشند. در چنین تفکری، حفظ طبیعت صرفاً برای بهره‌مندی از آن در زندگی، هدف غایی محسوب نمی‌شود، بلکه محیط‌زیست و همه موجودات زنده و غیرزنده باید در مسیر کمال خود، به وضعیتی متعالی‌تر از وضع قبل‌شان درآیند. پس حفظ و حراست از طبیعت برای بقا در مسیر تکامل، وظیفه‌ای دینی است.
آلودگی هوا و تخریب محیط‌زیست، مانعی برای انسان در راستای دست یافتن به عالم ملکوت و عبور از جهان جمادی و طبیعت به درون پدیده‌ها، عمق و باطن آنهاست. بی‌دلیل نیست که هدف از ارتباط با طبیعت در اسلام، بهره‌وری صرف از آن محسوب نمی‌شود، بلکه تداوم کمال همه موجودات است. به قول علامه جعفری، همه موجودات، امور و اشیا باید به نحو مطلوب به سمت کمال خود هدایت شوند. علامه طباطبایی نیز در این خصوص معتقد بود که هر موجودی در مسیر نظام وجودی خاص خود حرکت می‌کند و اگر از خط معینی که سایر ارباب برای او معین کرده‌اند، منحرف شود، به اختلال نظام آنها منجر خواهد شد. در این حال، اجزای دیگر عالم وجود به پا می‌خیزند تا کار این موجود را تعدیل کنند. پس حفظ جایگاه هر موجود به همان نحوی که خداوند مقرر فرموده، کمک به حفظ کل هستی است.
از سویی دیگر، تفکر درباره طبیعت، اجزا و عناصر آن و قوانین و نظام حاکم بر جهان هستی، یکی از مقولات بسیار مهمی است که در متون اسلامی، به‌مثابه ابزاری برای شناخت، به آن توصیه و سفارش شده است. قرآن تمام عالم طبیعت را یک‌سره آیه و نشانه برای شناخت ماوراءالطبیعه می‌داند.
اما متأسفانه یکی از مسائل و دغدغه‌های انسان معاصر، معضل نابودی محیط‌زیست و آلودگی هواست که او را از داشتن نعمت هوای پاک محروم کرده است. هرچند در کشورهای پیشرفته با تدابیری همچون تولید خودروهای برقی و استفاده از منابع انرژی پاک، معضل آلودگی هوا برطرف شده؛ اما آنها با استفاده بیش از حد از منابع موجود در طبیعت که از فرهنگ مصرف‌گرایی نشئت گرفته، در حال آسیب زدن به محیط‌زیست هستند.
هوای پاک؛ حق مسلم مخلوقات
هوا مهم‌ترین عنصر طبیعت به شمار می‌رود که حیات موجودات زنده وابسته به آن و دم و بازدم آنها در گرو وجود لایه شفاف و ناپیدایی است که همچون سقفی بلورین، اطراف کره زمین را احاطه کرده است. خداوند متعال با آفرینش انسان‌ها، حیوانات و گیاهان، عوامل تولیدکننده هوای پاک، را به وجود آورده است. آفرینش جو زمین به گونه‌ای بوده که هر یک از موجودات بتوانند نیازمندی‌های خود را از هوای مناسب برطرف کنند. خدای مهربان در آیه ۲۹ سوره بقره چنین می‌فرماید: «اوست آن پدیدآورنده‌ای که همه آنچه را در زمین است، برای شما آفرید.» قرآن در آیه ۱۰ سوره الرحمن نیز می‌فرماید: «خداوند زمین را برای همگان قرار داد.»
بر این اساس، زمین، محیط‌زیست و هوای پاک، حقی عمومی است و همگان استحقاق بهره‌مندی از آن را دارند؛ لذا در کتب فقهی نیز آلوده کردن هوای پاک از نظر شرعی حرام و موجب ضمان است؛ برای مثال، استفاده نکردن مراکز صنعتی از فیلترهای تصفیه هوا جایز نیست و تخلفی فقهی محسوب می‌شود. در این زمینه می‌توان به استفتایی از رهبر معظم انقلاب درباره حکم خودروهایی اشاره کرد که به‌دلیل نقص فنی یا فرسودگی، آلایندگی بیش از حد مجاز دارند. ایشان در پاسخ چنین بیان کرده است: «به‌طور کلی، آلوده کردن این هوا که خداوند آن را برای تنفس افراد، گیاهان و حیوانات قرار داده، کار شایسته‌ای نیست و از نظر شرعی نیز اگر واقعاً آلایندگی خودرویی بیش از حد مجاز باشد که قانون آن را معلوم می‌کند، استفاده از آن اشکال دارد.»
همه بخش‌های نظام اسلامی وظیفه دارند که در حفظ هوای پاک و جلوگیری از آلودگی آن اهتمام داشته باشند و بکوشند تا این نعمت الهی را برای خود و نسل‌های آینده حفظ کنند. همان‌طور که همه شهروندان حاضر در جامعه اسلامی نیز در برابر حفظ و حراست از محیط‌زیست وظایفی دارند که در روایات گوناگون به آنها اشاره شده است؛ از جمله اینکه کنار نهرها، زیر درختان میوه‌دار، مقابل در خانه، محل استراحت کاروان‌ها و اطراف مسجد را آلوده نکنند. همچنین آنها موظفند در شرایط جنگ، درختان سرزمین دشمن را قطع نکنند، آنها را نسوزانند و با جریان سیل‌آسای آب، آنها را از بین نبرند. همچنین مسلمانان نباید آب آشامیدنی دشمن را آلوده کنند.
حراست از هوای پاک و محیط‌زیست در روایات
در روایات ائمه اطهار(ع) نیز به تأثیر باد در محیط‌زیست اشاره و یکی از مهم‌ترین تأثیرات بادها، جلوگیری از تعفن اشیا روی زمین دانسته شده است. در روایاتی نیز مسلمانان از آلوده کردن محیط‌زیست منع شده‌اند. امام صادق(ع) فرمود: «رسول خدا(ص) پیروانشان را از ریختن سم در سرزمین مشرکین نهی فرموده است.» در حدیثی دیگر از پیامبر اکرم(ص)، زمین به‌منزله مادر تشبیه شده است. ایشان می‌فرماید: «حرمت زمین را نگه دارید که به‌منزله مادر شماست و هر که روی زمین، کار بد یا خوبی کند، از آن خبر می‌دهد.» پیامبر اکرم(ص) آلوده کردن طبیعت را موجب رنجش مردم برمی‌شمرد.
با مروری بر تأثیر تفکر انسان معاصر بر روند تخریب طبیعت می‌توان فهمید تا زمانی که علم‌گرایی محض، سلطه‌گرایی بر طبیعت بدون احساس مسئولیت در قبال آن و ارزش‌گذاری ابزاری بر طبیعت و عناصر متشکله آن مدنظر باشد، وضعیت محیط‌زیست دچار اختلال است؛ اما باید به این نکته توجه داشت که نقش دین در رفع بحران‌های محیط‌زیستی غیرقابل انکار است و می‌توان با توسل به ارزش‌های مشترک بین ادیان آسمانی، مبانی محیط‌زیستی مؤثری را پایه‌گذاری کرد.
الهه‌سادات بدیع‌زادگان
ایکنا