برخی با پیدایش فضای مجازی و گسترش امکانات آن، تبلیغ سنتی را کم‌کارکرد و کم‌بهره دانسته و می‌گویند کارآیی و زمان تبلیغ سنتی گذشته و تبلیغ موفق آن است که در عرصه فضای مجازی انجام شود. اما، تبلیغ مجازی به تنهایی سبب کمرنگ شدن جماعت مسلمین می‌شود و در واقع بهترین راهکار تبلیغ جمع بین دو شیوه سنتی و مجازی است.
حجت‌الاسلام عباس محمودی، استاد حوزه و دانشگاهتبلیغ دین، از مهمترین وظایف رسول خدا(ص) بوده است؛ قرآن کریم خطاب به آن حضرت می‌فرماید: «قُل هذِهِ سَبيلي أَدعو إِلَى اللَّهِ عَلى بَصيرَةٍ أَنا وَمَنِ اتَّبَعَني وَسُبحانَ اللَّهِ وَما أَنا مِنَ المُشرِكينَ؛ بگو این راه من است من و پیروانم، و با بصیرت کامل، همه مردم را به‌سوی خدا دعوت می‌کنیم، منزه است خدا و من از مشرکان نیستم.» به همین دلیل یکی از مباحث مهم در بحث تبلیغ، برتری و ارجحیت تبلیغ سنتی یا مجازی است. گاهی در جلسات و گعده‌های مختلف طلاب و علوم دینی در این زمینه بحث‌های فراوانی انجام می‌شود و طرفداران هر دیدگاه برای خود دلایلی را ارائه می‌دهند.
در همین راستا در تعریف تبلیغ سنتی و مجازی و مزایا و معایب هر نوع تبلیغ خبرنگار ایکنا از قم با حجت‌الاسلام والمسلمین عباس محمودی، عضو تحریریه مجله دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث و استاد حوزه و دانشگاه گفت‌وگویی انجام داده است که در ادامه تقدیم مخاطبان می‌شود:
ایکنا- ضمن تشکر از وقتی که در اختیار ما قرار دادید، ابتدا توضیحی درخصوص دیدگاه‌های طرفداران تبلیغ سنتی و طرفداران تبلیغ مجازی بفرمایید.
تاکنون در جلسات و گعده‌های مختلف طلاب و علوم دینی موارد متعددی را مشاهده کرده‌ام که نسبت به برتری و ارجحیت تبلیغ سنتی یا مجازی اختلاف دیدگاه‌های فراوانی به‌وجود آمده است. طرفداران هر دیدگاه برای خود دلایلی را ارائه می‌دهند؛ به‌عنوان نمونه برخی از طرفداران تبلیغ سنتی به این سخن مقام معظم رهبری که فرمودند: «این مجالس روضه‌خوانی، مجالس وعظ و خطابه، مجالس گوناگون، خیلی چیزهای مهمی است؛ اینها را دست کم نباید گرفت؛ هم از فضای مجازی مؤثرتر است، هم از صدا‌وسیما مؤثرتر است.» و یا اینکه ایشان فرمودند: «من به منبر خیلی عقیده دارم. امروز اینترنت، ماهواره، تلویزیون و ابزارهای گوناگون ارتباطی فراوان هست؛ اما هیچ‌کدام از اینها منبر نیست؛ منبر، یعنی روبه‌رو و نفس‌به‌نفس حرف زدن. این، یک تأثیر مشخص و ممتازی دارد که در هیچ‌کدام از شیوه‌های دیگر، این تأثیر وجود ندارد.» استناد کردند.
شخص دیگری که طرفدار تبلیغ مجازی بود به سخن دیگری از رهبر معظم انقلاب استناد کردند که فرمودند: «امروز وظایف حوزه‌های علمیه، با گذشته تفاوت‌های زیادی کرده است. حوزه علمیه فقط برای اقامه جماعت نیست. منبر رفتن به صورت سنتی هم اگر محتوای عالی و پُرمغزی نداشته باشد، کافی نیست. امروز شما ببینید وسایل تبلیغ در دنیا چقدر متنوع شده؛ این طرف دنیا، یک نفر جوان پای یک دستگاه کوچک می‌نشیند و افکار، تصورات، تخیلات، پیشنهادهای فکری و پیشنهادهای عملی را از سوی هر کسی، بلکه هر ناکسی از آن طرف دنیا دریافت می‌کند. امروز، اینترنت و ماهواره و وسایل ارتباطی بسیار متنوع وجود دارد و حرف، آسان به همه جای دنیا می‌رسد.»
به نظر می‌رسد مقام معظم رهبری هر یک از سخنان را نسبت به موقعیت و زمان و مکان خاصی فرموده‌اند و بیانات ایشان مطلق نیست؛ یعنی نسبت به شرایط مختلف، نوع تبلیغ تفاوت دارد. از این‌رو برای روشن شدن مطلب، حقیر در سرمقاله «تبلیغ سنتی و مجازی؛ قوت‌ها و ضعف‌ها» سعی کرده‌ام قوت‌ها و ضعف‌ها و یا به عبارت دیگر، مزایا و معایب هر نوع از تبلیغ را به‌صورت جداگانه و دقیق بررسی کنم تا جایگاه این دو نوع تبلیغ، آثار و فواید و قوت و ضعف‌های هر کدام به‌خوبی مشخص شود تا بتوان با دقت علمی دیدگاه صحیح را مشخص کرد.
ایکنا- منظور از تبلیغ سنتی و مجازی چیست و چگونه برتری این دو شیوه را دریابیم؟
مقصود ما از تبلیغ سنتی فعالیت‌های تبلیغی آن دسته از مبلغان است که در یک منطقه تبلیغی حضور می‌یابند، یعنی با حضور فیزیکی خود میان مردم به تبلیغ دین می‌پردازند و مراد از تبلیغ مجازی آن دسته فعالیت‌های تبلیغی است که مبلغ بدون حضور در محل تبلیغی خاص، در بستر اینترنت و از رهگذر نرم‌افزارهای ارتباطی به انجام آنها مبادرت می‌ورزد. بر خلاف دیدگاه اول، برخی با پیدایش فضای مجازی و گسترش امکانات آن، تبلیغ سنتی را کم کارکرد و کم‌بهره دانسته و می‌گویند کارآیی و زمان تبلیغ سنتی گذشته و تبلیغ موفق آن است که در عرصه فضای مجازی انجام شود.
ما برای تشخیص دقیق جایگاه هر نوع تبلیغ، تلاش کردیم تا علاوه بر مزایا و نقاط قوت هر تبلیغ، معایب و مشکلات آن بیابیم و سپس با هم مقایسه کرده و جایگاه هر کدام را مشخص کنیم.
ایکنا- به نظر شما تبلیغ سنتی چه قوت‌ها و ضعف‌هایی دارد؟
ارزشمندی و اعتبار بیشتر، دسترسی مخاطبان به محتوای تبلیغی بدون نیاز به اینترنت، بهره‌مندی از منافع حضور در اجتماعات اسلامی، لذت بیشتر از جلسات حضوری، تعدد بیشتر عرصه‌های تبلیغی نسبت به تبلیغ مجازی، اجر و ثواب مضاعف، توفیق دیدار مؤمنان و بهره‌مندی از ثواب زیارت مؤمن از جمله نقاط قوت تبلیغ سنتی است.
به نظر می‌رسد در جامعه مذهبی ایران هنوز تبلیغ سنتی و منبر، از اعتبار و جایگاه برتری برخوردار است تا جایی که تمام خطبای مشهور و برجسته به‌صورت سنتی سخنرانی می‌کنند و سخنرانان مجازی کمتر شناخته شده و مورد توجه هستند؛ هرچند امروزه دسترسی به اینترنت آسان شده ولی موارد فراوانی پیش می‌آید که به دلایل مختلف (مانند مشکل در آنتن‌دهی، نداشتن ترافیک، قطع برق و...) اتصال به اینترنت در جلسات برخط، امکان‌پذیر نیست.
حضور در اجتماعات فی‌نفسه دارای آثار و برکات مادی و معنوی متعددی است که شرکت‌کننده در مراسم از آن بهره‌مند می‌شود. بسیاری از آداب و رفتارهای اجتماعی را افراد با حضور در مجامع عمومی تجربه کرده و می‌آموزند. معمولا مؤمنان با حضور در مجالس، با یکدیگر رابطه محبت‌آمیز و دوستانه برقرار کرده و از ارتباط و آشنایی با هم لذت می‌برند. لذت این مجالس گاهی به‌گونه‌ای است که پس از پایان یک دوره تبلیغی مانند ماه مبارک رمضان و یا محرم و صفر، حسرت و افسوس آن ایام را می‌خورند.
مبلغی که در منطقه تبلیغی حضور دارد تنها به یک سخنرانی اکتفا نمی‌کند و علاوه بر آن به ده‌ها امر تبلیغی دیگر می‌پردازد که بسیاری از آنها در تبلیغ مجازی امکان‌پذیر نیست. برگزاری اردوهای علمی ـ تفریحی، گردش در بازار و ارتباط با کسبه محل، انجام امور میت مانند نماز، تغسیل، تکفین و تدفین، نشست صمیمی با مردم که منجر به درد دل مردم با روحانی و اطلاع ایشان از مشکلات و رفع آنها و همچنین گزارش‌دهی به مسئولان می‌شود، برخی از این امور هستند.
می‌توان گفت تبلیغ سنتی از ثوابی مضاعف برخوردار است، بدیهی است نمی‌توان اجر مبلغی که از شهر و دیار خود فرسنگ‌ها راه می‌پیماید تا در یک منطقه محروم و دوردست به تبلیغ دین بپردازد را با کسی که در منزل خود نشسته و به ارسال صوت اکتفا می‌کند را یکی دانست چنانکه ثواب زیارتی که با سختی و مشکلات راه انجام می‌شود با زیارت مجازی که در منزل انجام می‌شود یکی نیست.
آموزه‌های دینی تأکید فراوانی بر دیدار و زیارت مؤمنان با یکدیگر کرده‌اند. این زیارت علاوه بر اینکه آثار و برکات فراوانی برای طرفین دارد، دارای ثواب مضاعفی برای زیارت‌کننده هم است. به ملاحظه برخی روایات این موضوع می‌توان به باب زیارة‌المؤمن و عیادته در کتاب المؤمن، باب زیارة‌الاخوان کتاب الکافی، باب زیارة‌الاخوان کتاب مصادقة‌الاخوان، باب استحباب زیارة‌المؤمنین خصوصا الصحاء از کتاب وسایل الشیعه و باب تزاور الإخوان و تلاقيهم و مجالستهم في إحياء أمر أئمتهم علیهم السلام از کتاب بحارالانوار مراجعه کرد.
ضمنا این نوع تبلیغ دارای برخی نقایص و ضعف‌ها نیز است که از جمله آنها محدودیت شرکت‌کنندگان از نظر مکانی، محدودیت زمانی برگزاری مراسم، بالاتر بودن هزینه‌های برگزاری مراسم و نیاز به امکانات بیشتر است.
ایکنا- لطفا بفرمایید چه قوت‌ها و ضعف‌هایی را در تبلیغ مجازی احصا کرده‌اید؟
تبلیغ مجازی نیز مانند تبلیغ سنتی، دارای قوت‌هایی است که از جمله آنها به نبود محدودیت در تعداد مخاطبان، فرصت انتخاب سخنرانان بیشتر، کاهش هزینه‌های برگزاری مراسم، عدم نیاز به مکانی مشخص برای حضور مخاطبان و صرفه‌جویی در زمان رفت و آمد به مکان سخنرانی برای خطیب و سایر مخاطبان، می‌توان اشاره کرد.
این نوع تبلیغ، برخی نقاط ضعف نیز دارد؛ به‌عنوان نمونه، امکان برگزاری برخی از عرصه‌های تبلیغی به‌صورت مجازی وجود ندارد. راه‌انداری دسته‌جات عزاداری، برگزاری نماز جماعت، نماز میت، تلقین میت، کفن و دفن میت و... از جمله این موارد است. همچنین تبلیغ مجازی، به کمرنگ شدن جماعت مسلمین منجر می‌شود.
ایکنا- پیشنهاد شما در بهره‌گیری از روش‌های تبلیغ سنتی و مجازی چیست؟ اگر نکته پایانی هم دارید بفرمایید.
به نظر حقیر بهترین راهکار جمع بین هر دو شیوه است، لذا پیشنهاد می‌شود جلسات به‌صورت حضوری برگزار شود و پخش آن به‌صورت بَرخط یا بُرون خط باشد.
بنده هم از شما تشکر می‌کنم که این فرصت را در اختیار بنده قرار دادید. در پایان عرض می‌کنم سرمقاله حقیر با مستندات آن در شماره ۱۳ مجله «دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث» با عنوان «تبلیغ سنتی و مجازی؛ قوت‌ها و ضعف‌ها» منتشر شده که علاقه‌مندان می‌توانند به آن مراجعه کنند؛ ان‌شاء‌الله که خداوند به ما و شما توفیق خالصانه تبلیغ آموزه‌های دینی را در همه عرصه‌ها عنایت بفرماید.
ایکنا