یکی از عوارض جدی و آسیب‌های بهره‌گیری اعتیادآور از فضای مجازی اضطراب و دلهره است. خشم اینترنتی یکی دیگر از پیامدهای این امر است، با وجودی که ممکن است خشم اینترنتی به خودی خود برای سلامتی کودکان و نوجوانان مضر نباشد اما می‌تواند به آزار اینترنتی و حتی شاید به خشونت بینجامد. بررسی‌ها حاکی از آن است که بسیاری از کودکان و نوجوانان توانایی فروخوردن خشمشان را ندارند.
به گزارش ایسنا، روزنامه ایران نوشت: «پیش از آن که آموزش‌ها به دنیای مجازی برود هم آسیب‌های دوره دانش‌آموزی کم نبود. برای همین طرح نماد مربوط به امروز و دیروز نیست و هدفش کاهش آسیب‌های دوره دانش‌آموزی است اما متأسفانه در دوران کرونا عملاً با عدم حضور بچه‌ها و مشاوران در مدارس، میزان این آسیب‌ها هم گسترش پیدا کرد و هم پنهان‌تر ماند. برنامه ملی نماد در راستای اجرای سند تحول بنیادین در آموزش و پرورش کلید خورد. بیش از پنج سال از اجرای این برنامه می‌گذرد؛ هرچند خروجی آن چندان مشخص نیست. این طرح دنبال مدیریت و کاهش آسیب‌های روانی-اجتماعی و ارتقای توانمندی‌های روانی اجتماعی و مهم‌تر از همه سلامت روان است. آموزش و پرورش در این طرح به دنبال آن است تا دانش‌آموزان، فرهنگیان و اولیا دسترسی سریعی را به خدمات ارتقایی و تخصصی مشاوره‌ای که از سمت مدارس ارائه می‌شود، داشته باشند.
نظام جامع راهنمایی و مشاوره نیز که در سال جاری به تصویب رسید و برای اجرا به استان‌ها ابلاغ شده است می‌تواند مکمل و پشتیبان خوبی برای برنامه ملی نماد باشد. سامانه تلفنی فوریت‌های روانی اجتماعی دانش‌آموزان، اولیا و فرهنگیان شهر تهران با شماره ۱۵۷۰ (مرکز روانشناختی توحید) نیز با همین هدف در همین سال تحصیلی راه‌اندازی شد. در واقع ۱۵۷۰ یکی از بخش‌های طرح «نماد» است که به سرانجام رسید.
بنا بر اعلام وزارت آموزش و پرورش امسال شمار مناطق پایلوت طرح نماد از ۳۵ به ۱۷۰ منطقه و شمار مدارس تحت پوشش از شش هزار به ۲۰ هزار مدرسه افزایش یافته است. تعداد دانش‌آموزان تحت پوشش نیز از یک میلیون به بیش از پنج میلیون رسیده و می‌توان گفت که یک‌سوم دانش‌آموزان تحت پوشش هستند.
فضای مجازی مجوعه‌ای از نکات مثبت و منفی
مسعود شکوهی، مدیر کل امور تربیتی و مشاوره وزارت آموزش و پرورش، در گفت‌وگو با «ایران» درباره این که عمده مخاطبان خط ملی نماد ۱۵۷۰ در چه سنی قرار دارند و چه میزان از مخاطبان خط ملی نماد والدین و چه میزان دانش‌آموز هستند، می‌گوید: عمده تماس ورودی خط ملی نماد ۱۵۷۰، مربوط به مخاطبان دانش‌آموز بویژه دانش‌آموزان دوره اول متوسطه است و در رتبه بعد از آن والدین در همه دوره‌های تحصیلی و در میان والدین، والدین دوره ابتدایی بیشترین تماس را با خط مذکور دارند.
وی در پاسخ به این سؤال که پیشتر اخباری مبنی بر آسیب‌های مجازی ناشی از غیر حضوری شدن آموزش مطرح شده بود، مانند دسترسی دانش‌آموزان به سایت‌های ترویج خشونت یا موضوعاتی که مناسب سن آنها نیست، شما در این بخش از آموزش و پرورش چه اقدامی برای عدم دسترسی دانش‌آموزان به محتوای نامناسب یا اعتیاد آنها به گوشی همراه داشته‌اید، اظهار می‌کند: باید گفت اینترنت و فضای مجازی با ورود به زندگی انسانی، علی رغم تمام محاسن و مزایای آن، یک‌سری دغدغه‌ها و نگرانی‌هایی را بر جامعه و خانواده تحمیل کرده است. موضوعی که در تمام جوامع موضوعیت داشته و محدود به جامعه و یا اقلیتی خاص نمی‌شود. مبرهن است که فضای مجازی مجموعه‌ای از نکات مثبت و منفی است، اما توجه به مزایای استفاده از فضای مجازی نباید ما را از تهدیدهای آن غافل کند.
مدیر کل امور تربیتی و مشاوره وزارت آموزش و پرورش می‌افزاید: یکی از مهم‌ترین این مشکلات نقش فضای مجازی در رشد، گسترش و یا پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی است. برخی از آسیب‌های اجتماعی، در فضای حقیقی کم و بیش وجود داشته‌اند و فضای مجازی نقشی تسهیل کننده و مکمل را در رابطه با آنها ایجاد می‌کند.
وی با تأکید بر این که به هر حال آسیب‌های اجتماعی وجود دارند، می‌گوید: این آسیب‌ها - چه فضای مجازی باشد چه نباشد - در جامعه وجود دارند. اما برخی آسیب‌ها به ساختار و ویژگی‌های ماهوی و ذاتی فضای مجازی برمی‌گردد. یعنی حتی اگر پیام‌های رد و بدل شده در فضای مجازی اموری مثبت و متعالی باشند، باز در درازمدت مشکلاتی را برای کاربران خود به وجود می‌آورد. ویژگی این آسیب‌ها این است که چون به ماهیت فضای مجازی مربوط می‌شوند، با حذف فضای مجازی از بین می‌روند.
دسته‌بندی آسیب‌های دانش‌آموزی
شکوهی درباره اهم آسیب‌های فضای مجازی برای دانش‌آموزان می‌گوید: این آسیب‌ها چند دسته هستند؛ آسیب‌های روانی و شخصیتی، آسیب‌های خانواده و آسیب‌های اخلاقی. در توضیح آسیب‌های روانی و شخصیتی باید گفت که از جمله آنها افسردگی و انزوا است. دانش‌آموزان، بیشتر ترجیح می‌دهند در محیطی آرام و خلوت، از اینترنت استفاده کنند تا بهتر بتوانند از اطلاعات آن بهره ببرند اما این نوع خلوت و انزوا در طولانی مدت، برخی مشکلات روانی مانند گوشه‌گیری و در نهایت افسردگی را در پی دارد.
کاربران نامرئی!
وی توضیح می‌دهد: از میان بردن خویشتنداری روانشناختی و اخلاقی در ذیل آسیب‌های روانی و شخصیتی قرار دارد؛ گمنامی و نامرئی‌بودن کاربران، از دیگر ویژگی‌های روابط اینترنتی است که موجب پیدایش آسیب‌های جدی اخلاقی و روانی در کودکان و نوجوانان شده است.
وی اظهار می‌دارد: در فضای سایبر آنها می‌توانند هر نقابی را بر خود بپوشانند و بدین وسیله هر چه می‌خواهد، می‌گوید و هر کاری که بخواهد، انجام می‌دهد؛ بدون این که ترس از شناخته‌شدن و رسواشدن داشته باشد. این ویژگی موجب کاهش خویشتنداری و بازدارندگی آنان در برابر اعمال ناهنجار اخلاقی و ضد اجتماعی شده است. پیش‌بینی می‌شود، این صفت روانی به سبب ظرفیت بالای ارتکاب جرم در فضای مجازی، موجب ارتکاب گسترده برخی جرایم بویژه جرایم سایبری و جرایم جنسی مجازی خواهد شد. چنانچه این صفت در نهاد دانش‌آموزان کم رنگ شود، قبح برخی جرایم از بین رفته، احساس بازدارندگی در آنان کاهش می‌یابد.
مدیرکل امور تربیتی و مشاوره وزارت آموزش و پرورش می‌گوید: بحران سوم که در ذیل آسیب‌های روانی و شخصیتی قرار دارد، بحران هویت و اختلال در شکل‌گیری شخصیت است، در فضای مجازی بیش از آن که هویت ظاهر فرد مطرح شود، درونمایه‌های افراد بروز می‌کند و هر کس درصدد بیان اندیشه‌ها و علاقه‌مندی‌های خویش است. مطرح‌نشدن هویت شخصی و مشخصات فردی در اینترنت، موجب تقویت شخصیت‌های چندگانه و رشد و استحکام آن می‌شود.
شکوهی ادامه می‌دهد: کودکان و نوجوانان در این محیط، از آسیب‌پذیری بیشتری برخوردارند و بویژه در دورانی که هویت آنان شکل می‌گیرد، این خطر پررنگ‌تر می‌شود. با امکانات و گزینه‌های فراوانی که رسانه‌های عمومی از جمله اینترنت در اختیار کودکان و نوجوانان می‌گذارد، آنان همواره با محرک‌های جدید و انواع مختلف رفتار آشنا می‌شوند.
وی در واکنش به موضوع اعتیاد به اینترنت می‌گوید: یکی از آسیب‌های اینترنت، اعتیاد به آن است. اعتیاد به اینترنت، ضمن آن که معضلات کلی که کودکان و نوجوانان هنگام دسترسی به اینترنت با آن روبه‌رو می‌شوند را تشدید می‌کند، عامل مسائل و مصایب زیادی برای آنان می‌شود.
وی اشاره می‌کند که افزایش حضور در فضای مجازی، تصور زندگی مجازی را جایگزین تصور زندگی واقعی می‌کند و در عین حال بخصوص کودکان و نوجوانان به علت تأثیرپذیری بیشتر به علت موقعیت سنی خویش درک خود را از زندگی بر اساس فضای مجازی تجربه شده تعریف می‌کنند و در هنگام ارتباط با فضای واقعی ممکن است یا توانایی درک آن فضا و برقراری ارتباط با آن را از دست بدهند و یا در تلاش باشند که بر اساس مناسبات مجازی آن را تفسیر کنند.
مدیر کل امور تربیتی و مشاوره وزارت آموزش و پرورش تأکید می‌کند: از سوی دیگر، حضور بیش از اندازه در فضای اینترنت باعث کاهش سطح مسئولیت‌پذیری جوانان و نوجوانان و غفلت آنان از برنامه‌های آموزشی و تربیتی پیش‌بینی شده برای آنها می‌شود که ادامه این وضعیت باعث عقب‌افتادن کودکان و نوجوانان از سایر همسالانشان در برنامه‌های تحصیلی خواهد شد.
آسیب به پیوند اجتماعی
وی در توضیح انزوای اجتماعی در پی استفاده از اینترنت به بهانه آموزش مجازی می‌گوید: استفاده زیاد از اینترنت با پیوند ضعیف اجتماعی مرتبط است؛ برعکس کودکان و نوجوانانی که از اینترنت کمتر استفاده می‌کنند به طور قابل ملاحظه‌ای با والدین و دوستانشان ارتباط بیشتری دارند. ممکن است کودکان و نوجوانان کاربر اینترنت باشند اما از افسردگی و انزوای اجتماعی خود، آگاه نباشند یا حتی در صورت آگاهی نیز آن را تأیید نکنند، اما ماهیت کار با اینترنت چنان است که فرد را در خود غرق می‌کند.
وی با اشاره به این که فضای مجازی موجب اتلاف وقت می‌شود نیز بیان می‌کند: اگر میزان استفاده از فضای مجازی، تابع ضابطه و قاعده‌هایی نباشد، در این صورت کودکان و نوجوانان عادت می‌کنند اوقات فراغت خود را به بیهودگی و بدون برنامه‌ریزی بگذرانند و این تصور در ذهن آنها شکل می‌گیرد که نهایت زندگی، چیزی جز بازی و سرگرمی و کامجویی نیست و وجه دوم، نوع بهره‌برداری از آن و مراجعه به سایت‌هایی است که موارد ناهنجار و غیر اخلاقی را ترویج می‌کنند که از این طریق، هم هویت ملی فرد را مورد هجوم قرار می‌دهند و هم به تخریب شخصیت اجتماعی و حوزه روانی او می‌پردازند.
وی درباره تأثیر خشونت رفتاری در پی استفاده از فضای مجازی در کودکان می‌گوید: این موضوع به خاطر این واقعیت است که آنها بیشتر احساس آزادی وعدم کنترل شدن توسط دیگران می‌کنند. اینترنت این عدم تطابق را قوت می‌بخشد لذا افراد گاهی اوقات خشن و یا حتی رفتارهای کنترل نشده از خود بروز می‌دهند.
وی به اضطراب ناشی از استفاده از فضای مجازی اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: یکی از عوارض جدی و آسیب‌های بهره‌گیری اعتیادآور از فضای مجازی اضطراب و دلهره است. خشم اینترنتی یکی دیگر از پیامدهای این امر است، با وجودی که ممکن است خشم اینترنتی به خودی خود برای سلامتی کودکان و نوجوانان مضر نباشد اما می‌تواند به آزار اینترنتی و حتی شاید به خشونت بینجامد. بررسی‌ها حاکی از آن است که بسیاری از کودکان و نوجوانان توانایی فروخوردن خشمشان را ندارند. یکی از منابع خشم اینترنتی «افزونگی اطلاعات» است. حجم عظیم اطلاعات موجود روی وب و کندبودن سرعت دستیابی به آنها باعث بروز مقدار زیادی استرس در کودکان و نوجوانان می‌گردد.
شکوهی می‌گوید: آسیب‌های خانواده از جمله آسیب‌های فضای مجازی در دانش‌آموزان است که شامل کاهش ارتباطات خانوادگی می‌شود، در نوجوانان پرداختن به بازی‌های آنلاین، هم زمان سپری‌شده با خانواده و هم زمان اختصاص یافته به ارتباط با اعضای خانواده را کاهش می‌دهد.
مدیر کل امور تربیتی و مشاوره وزارت آموزش و پرورش ادامه می‌دهد: تغییر الگوی تعامل بین والدین و فرزندان از جمله آسیب‌های خانوادگی است که دسترسی به اینترنت در خانه، الگوهای تعامل بین والدین و فرزندان را تحت تأثیر قرار داده و با افزایش تعارضات بین نسلی انسجام خانوادگی را تضعیف می‌کند.
وی با اشاره به چالش شکاف نسل‌ها با گسترش استفاده از اینترنت و فضای مجازی می‌گوید: امروزه با ورود وسایل و فناوری‌های جدید به عرصه خانواده‌ها، مشاهده می‌شود که والدین و فرزندان ساعت‌های متمادی در کنار یکدیگر می‌نشینند؛ بدون آن که حرفی برای گفتن داشته باشند؛ لذا کمتر نشانه‌هایی از آن نوع خانواده‌هایی مشاهده می‌شود که والدین و فرزندان دور هم نشسته و درباره موضوعات مختلف خانوادگی و کاری با هم گفت‌وگو کنند و نظریات همدیگر را راجع به موضوعات مختلف جویا شوند. در شرایط فعلی روابط موجود میان والدین و فرزندان به سردی گراییده، دو نسل به دلیل داشتن تفاوت‌های اجتماعی و تجربه‌های زیستی مختلف، زندگی را از دیدگاه خود می‌نگرند و مطابق با بینش خود آن را تفسیر می‌کنند.
مدیر کل امور تربیتی و مشاوره وزارت آموزش و پرورش در پایان اشاره می‌کند: آسیب‌های اخلاقی نیز در ذیل آسیب‌های ناشی از فضای مجازی برای دانش‌آموزان قرار دارند. دسترسی آسان به منابع غیر اخلاقی، تضعیف باورهای دینی و القای شبهات فکری و… آسیب‌های مهمی هستند که باید به آنها توجه داشت.»