خبرگزاری فارس از تبریز- موسی‌ کاظم‌زاده: شب یلدا یا شب چلّه و به عبارت دیگر شب 30 آذر  ماه بلندترین شب سال در نیم‌کره شمالی زمین، هر سال خانواده‌ها را دور هم جمع  می‌کند تا اینکه تولد خورشید را جشن بگیرند.

شب یلدا در قوم آذری‌ها به عنوان شب چله ( چیلله گجه سی)، خوانده می‌شود. اکثر مردم استان آذربایجان‌شرقی در این شب طولانی سال، طی رسوم کهن خود، خانواده‌ها در خانه بزرگ اقوام یا در خانه پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها گردهم می‌‌آیند و ضمن دید و بازدید و به ویژه با به جای آوردن سنت حسنه صله رحم و دیدار با اقوام؛ خوراکی‌های خاصی مانند هندوانه، انار، آجیل و... را مصرف می‌کنند.

با این اوصاف، در خطه آذربایجان هم شب یلدا به عنوان شب چله ( چیلله گجه سی)، خوانده می‌شود. اکثر مردم استان آذربایجان‌شرقی در این شب طولانی سال، هندوانه و یا به عبارت دیگر «چیلله قارپیزی» می‌خورند و معتقدند به دلیل اینکه فصل زمستان در آذربایجان بسیار طولانی و سرد است، با خوردن هندوانه، لرز و سوز سرما تاثیر چندانی نخواهد داشت.

نکته مهم‌تر اینکه برخی شهروندان این سرزمین معمولا هندوانه را از چند ماه پیش خریداری کرده و در خانه برای شب یلدا نگهداری می‌کنند. معمولا در این شب همه اقوام در منزل یکی از بزرگان فامیل جمع شده و این شب را با خوردن انواع غذای پخته شده در منزل چون کوفته، برنج، مرغ ، خشیل، آش و میوه هندوانه، انار و انواع مرکبات و تنقلات موجود در منزل شامل خشکبارهایی چون انگور، بادام و سنجد، قاورقا (گندم برشته با شاهدانه)، آجیل، لبو، هویج، حلوای گردو و ... همچنین با گفتن داستان‌های قدیمی تا پاسی از شب می‌گذرانند.

با این وجود، متاسفانه برخی از این سنت‌های خوب قدیمی به خاطر تجمل‌گرایی و پیروی از فرهنگ تشریفاتی جدید رو به فراموشی است. نکته قابل تأمل دیگر در این روزها و به‌ویژه در آستانه شب یلدا به واسطه فقدان نظارت کافی دولت در کنترل قیمت برخی اجناس شب یلداست که اکثر خانواده‌ها و به‌خصوص قشر کم درآمد و متوسط جامعه ترجیح می‌دهند، بدون برپایی آیین خاص همچنین خرید شیرینی، هندوانه، انار، آجیل و ... این شب را سپری نمایند.

در این برهه، از آئین‌ها، باورها و رسم‌های شب یلدا که هنوز در مناطق مختلف کشورمان و در راس آنها در خطه آذربایجان به کلی فراموش نشده‌اند، می‌توان به خرید هندوانه شب چله است. در واقع خرید هندوانه سمبل شب چله محسوب می‌شود که این رسم به نوعی در تمامی مناطق کشورمان و در این میان در خانواده ‌ای آذری مرسوم است.

مردم با خرید هندوانه و خوردن آن در شب چله بر این باورند که خوردن هندوانه موجب مقاومت بدن در مقابل سرمای زمستان می‌شود. با این وجود در میان خونچه‌های خانواده داماد برای خانواده عروس نیز هنوز می‌توان این میوه را مشاهده کرد.

در خطه آذربایجان نیز همچون دیگر مناطق کشورمان خانواده‌هایی که عروس به خانه بخت فرستاده‌اند خوانچه‌هایی حاوی هندوانه و آجیل همچنین دیگر هدیه‌های را به خانه نوعروس و داماد می‌فرستند.

در بیشتر شهرها و روستاهای آذربایجان‌شرقی رسم بر این است که کسانی که نامزد هستند در دوران نامزدی در این شب برای نامزدهای خود خوانچه طبق می‌فرستند.

«خوانچه» و یا به تلفظ آذری «خونچا» به تحفه‌ای گفته می‌شود که خانواده داماد در شب یلدا برای خانواده تازه عروس می فرستد. در میان این خوانچه، علاوه‌بر هندوانه می‌توان تحفه‌های رنگارنگ نظیر پارچه‌های حریر و گرانقیمت، میوه‌ها و شیرینی‌های متنوع و آجیل را مشاهده کرد.

سفره مردم خطه آذربایجان مثل سفره نوروز رنگین است. آجیل هم یکی دیگر از ملزومات شب چله است. به باور فعالان آیین‌های سنتی در گذشته و بیشتر مناطق کشورمان و به ویژه در سرزمین آذربایجان، تنقلات شب چله، به تخمه، پشمک، سنجد، قیسی، برگه زردآلو، بادام و گردو ختم می‌شد.

اما اکنون در سفره شب یلدای مردم آذربایجان انواع آجیل‌های تشریفاتی! نظیر: پسته، فندق، مغز بادام و گردو و انواع میوه‌های گرمسیری نظیر، پرتقال، نارنگی، و حتی موز و نارگیل را می‌توان مشاهده کرد.

در استان آذربایجان‌شرقی شب یلدا از جایگاه ویژه‌ای در میان مردم برخوردار است و همواره با مراسم زیبایی همراه است.

به باور آذری‌های قدیم، مردمان آذری پس از برگزاری «چله گودی» که برای قرار دادن چله برگزار می‌شد، چهار چهارشنبه آخر سال را که «چله چهارشنبه»، «سو چهارشنبه» ( چهارشنبه آب)، «اوت چهارشنبه» (چهارشنبه آتش) و « آخر چهارشنبه» ( چهارشنبه آخر) می‌گفتند را به چله‌نشینی می‌پرداختند.

این چله‌نشینی‌ها غروب‌های سه‌شنبه برگزار می‌شد که خرید و بازار رفتن، بازی‌های خاص و بازی با حیوانات از جمله گرگ، خرس و میمون و نوروزی خوانی از جمله مراسم آن شب‌ها بود و این مراسم تا شب عید ادامه می‌یافت.

مردم استان آذربایجان‌شرقی نیز همچون دیگر هموطنان ایرانی، این آیین کهن را با رفتن به خانه بزرگ‌ترها می‌گذرانند. در برخی مناطق روستای این خطه بزرگ‌ترها و ریش سفیدان فامیل با جمع شدن دور کرسی، در این شب علاوه‌بر شوخی‌ها و نقل روایات و «تاپماجالار» و «بایاتیلار»؛ اشعار حافظ، سعدی و فردوسی خاطرات و داستان‌های کهن ایران زمین را برای اعضای خانواده نقل می‌‌کنند. شاید نقل این تاپماجالار (معماها) و بایاتیلار (دوبیتی‌های آذری) یکی از مشخصه‌های شب چله باشد اما هندوانه مهم‌ترین مشخصه «چله» است.

شهریار؛ شاعر شیرین سخن آذربایجان شب‌نشینی‌های زمستان و نقل داستان‌ها و روایات را در منظومه پایدار «حیدربابایه سلام» چنین به تصویر منظوم کشیده است:

قــــاری ننه گئجـه نــاغیل دینـــده

کولک قالخوب قاپ باجانی دوینده

من قــاییدوب بیرده اوشــاق اولیدیم

بیر گول آچوب اوندان سورا سولیدیم

از سویی در میان عامه مردم این خطه نیز «بایاتی»ها و اشعار منظوم متنوعی رواج دارد که از جمله آنها می‌توان به این «بایاتی» اشاره کرد:

چیله چیخار بایراما بیر آی قالار

پینتی آرواد قوورمانی قـــورتارار

گئدر باخار گودول ده یارماسینا

باخ فلکین گردش و غوغاسینا

در هر حال به عقیده فعالان و محققان این حوزه اگر چه این روزها جشن شب چله در شهرها و روستاهای مناطق مختلف کشورمان و در این میان در خطه آذربایجان، تا حدودی رنگ و بوی باستانی و سادگی خود را از دست داده اما در برخی از روستاها و شهرهای کوچک این سرزمین، رسم شب چله، به همان صفا و شیرینی گذشته باقی است.

فرجام سخن اینکه، هر چند جامعه‌شناسان و مردم‌شناسان در این ارتباط بر این باور هستند، طی سال‌های اخیر بعضی از آیین‌ها و سنت‌های قدیمی و به تبع آن شب یلدا در ایران کمرنگ شده است، اما هنوز هم 30 آذر هر سال در همه مناطق کشورمان ایران عزیز و در راس آنها در خطه آذربایجان، این آیین با حال، شور و شوق و شعور خاصی برگزار می‌شود.