وقف از نظر قرآن
بايد گفت وقف از مختصات نظام حقوقی و اقتصادی اسلام است. وقف در اسلام دارای ويژگيهایی است. وقف عملی است صالح و باقی، و مصداق روشنی است از تعاون و تعاضد، و انفاقی است عاری از منت، و احسانی است ‏خالی از اذيت و بدور از تحقير شخصيت ديگران، و تصدقی است دايمی و مستمر و بدون ريا، و وامی است ‏بدون اضطراب و تكاثر (سوره مبارکه تكاثر، آيات 1 و2) و بروز اختلافات فاحش طبقاتی به صورتی معقول مبارزه می ‏شود، و برگ سبزی است که برای انسان ذخیره میشود. (سوره مبارکه مزمل، آيه 20) و سرانجام عاملی است كه نام واقف را نيز جاودان می ‏سازد و وی را به نوعی خلود و بقا می ‏رساند.

وقف عبارت است از حبس کردن مال، تصرف نکردن در آن و بخشيدن منفعت هاي حق استفاده از آن در راه خير. به عبارتي وقف به معني نگاه داشتن دايمي اصل مال و بهره برداري از منافع آن براي خيرات است.
اين عمل نيک، با 14 قرن سابقه در اسلام، ابتدا با توجه به حديثي از پيامبر (ص) صدقه جاريه نام داشته است: «بهترين يادگار و ميراثي که انسان از خود بر جاي مي گذارد 3 چيز است: صدقه جاريه (وقف) که اجر و مزدش به او مي رسد، دانشي که پس از او مورد استفاده واقع شود و فرزند شايسته اي که خيري در بر داشته باشد.»

در هر صورت نقش وقف در فعاليت هاي نيک و خير و ارائه خدمات به اشخاص و موسسه ها، سرپرستي ايتام، ضعفا، فقرا و مراقبت و توجه بر اوضاع و احوال آنان انکارناپذير است.

علاوه بر اين وقف در عرصه هاي تاسيس و مديريت مساجد، مدارس، آموزشگاه ها، دانشگاه ها، کتابخانه ها، درمانگاه ها و حتي آرامگاه ها نيز شرکت مي کند. حتي وقف کنندگان به آسايش مسافران نيز توجه داشته اند و استراحتگاه هايي به اين منظور در برخي راههاي اصلي مي ساختند.

به هر حال از آنجا که هيچ محدوديتي براي وقف کننده در نظر گرفته نمي شود، البته تا زماني که وقف مستلزم گناه و معصيت نباشد، عرصه وقف همچنان رو به گسترش است. در هر حال با وجود اين که وقف در طول تاريخ توسط حکومت هاي مختلف، دوران پر از فراز و نشيبي را گذرانده، اما حکومت هايي هم بوده اند که در عصر آنها، وقف دوران طلايي رشد خود را طي کرده است، مانند دوران عباسيان که توجه شاياني در آن به عمل وقف صورت گرفت، به طوري که درآمد موقوفات سالانه بالغ بر صدها هزار دينار طلا مي گرديد و نظاميه هاي بغداد و نيشابور از اين طريق اداره مي شدند.

در اين عصر تشکيلاتي به نام ديوان اوقاف نيز براي رسيدگي به امور وقفي وجود داشت. وقف از قرن چهارم تا هفتم هجري نيز رونقي بسزا داشت، تا جايي که در قرن ششم به دليل استقبال مردم، سنت حسنه موقوفات به منظور تاسيس مدارس، بيمارستان، کتابخانه و مصارف عامه گسترش فراوان يافت و ضرورت رعايت ضوابط شرعي ايجاب کرد تصدي امور موقوفات بر عهده دانشمندان و علماي دين واگذار شود.
در دوران صفويه نيز به دليل تنوع فراوان موقوفات و انجام امور ثبت در دفاتر ويژه و مصرف عوايد گوناگون آنها براساس مفاد وقف نامه ها، تشکيلاتي مانند وزارت اوقاف براي اولين بار در کشور تاسيس شد. در هر صورت، وقف يکي از عوامل تاثيرگذار در شکوفايي تمدن اسلامي بوده است.



هفته وقف در ایران

سازمان اوقاف و امورخيريه به منظور تحکيم پايه هاي سنت نبوي وقف، ترويج و نشر فرهنگ اسلامي وقف، معرفي نقش وقف در توسعه فرهنگي، اقتصادي، اجتماعي آموزشي، بهداشتي و... و همچنين ايجاد انگيزه در نيک انديشان و خيرين به منظور گسترش وقف، با تصويب شوراي عالي انقلاب فرهنگي روز 27 صفر را به عنوان روز وقف نامگذاري کرده است.

عناوين روزهاي هفته وقف امسال به ترتيب عبارتند از: 27 صفر وقف در سخن و سيره معصومين، 28 صفر وقف و تعظيم شعائر اسلامي، 29 صفر نقش وقف در ترويج قرآن کريم، اول ربيع الاول وقف و خدمات علمي و آموزشي، 2 ربيع الاول وقف و توسعه عدالت اجتماعي، 3 ربيع الاول نقش وقف در گسترش مدنيت و 4 ربيع الاول، تجليل از واقفان نيکوکار.

برگزاري نهمين همايش سراسري وقف و امورخيريه در کشور نيز، يکي از ديگر برنامه هاي سازمان اوقاف در اين هفته است. اين همايش با هدف تشويق و ترغيب نيکوکاران، تقدير و تجليل از واقفان، بخصوص واقفان در قيد حيات و نيز واقفاني که در طول يک سال گذشته اقدام به اين عمل خداپسندانه کرده اند، متوليان موقوفات، موسسات خيريه درماني، بهداشتي و موسسات خيريه غيردرماني، مدرسه سازان وهمچنين بررسي مسائل و مشکلات موقوفات و ارائه راهکارهاي مناسب، بحث و تبادل نظر درباره احياء، بهره برداري بهينه و شيوه انجام امور مربوط به موقوفات با حضور و سخنراني مسوولان کشوري برگزار مي شود.



در عرصه هاي جهاني

در کشورهاي اروپايي فکر ايجاد سازماني که دارايي آن به اهداف خير اختصاص يابد از ديرباز وجود داشته است و هم اکنون بنيادهاي خيريه در بيشتر کشورها سهم بزرگي در امور اجتماعي و سياسي و اقتصادي به عهده دارند، مانند بنياد نوبل در سوئد.

گرچه موقوفات و بنيادهاي وقفي در کشورهاي غربي با موقوفات اسلامي تفاوت بسياري دارند، اما در مواردي که مقصود آنها حل مشکلات عمومي، پشتيباني، تشويق، ترغيب و ترويج دانش و فن است، وجوه مشترکي دارند.

به هر حال به منظور فعال سازي اوقاف در زمينه توسعه اقتصادي و اجتماعي ملل و جوامع اسلامي و رفع کردن مشکلات اقتصادي اقشار فقير جامعه و همچنين در پاسخ به درخواست تعداد زيادي از کارشناسان مبني بر ضرورت تاسيس يک نهاد جهاني براي اوقاف اسلامي، بانک توسعه اسلامي به تاسيس بنياد جهاني وقف در نوامبر سال 2000 ميلادي اقدام کرد.

اهداف اين بنياد جهاني براساس مفاد ماده 3 آيين نامه بنياد از اين قرار است:

1- حمايت و پشتيباني از شبکه اي از موسسات وقفي براي پيگيري و انجام اهداف خيريه شرعي

2- مراقبت و نظارت بر موسسه هاي وقفي و حمايت از آنها و ايجاد هماهنگي ميان آنها

3- کمک به دانشجويان و ارائه بورس تحصيلي در رشته هايي که امت به آنها نيازمندند

4- تاسيس و پشتيباني از موسسات و برنامه هاي آموزشي، بهداشتي و اجتماعي

5- مبارزه با فقر براي ريشه کن کردن رنج مردم جهان از طريق توسعه گسترش و توانايي ها

6- تهيه ابزارها و وسايل امدادرساني و ارائه آنها به صورت کالا و خدمات

7- همکاري با دولتهاي عضو بانک به منظور وضع قوانين يکسان براي وقف

در هر صورت، وقف به عنوان يکي از پديده هاي مهم اجتماعي و فرهنگي جهان اسلام و يکي از ابزارهاي رسيدن به توسعه در جوامع اسلامي مي تواند در گسترش علم، دانش و فناوري در سطح جامعه نقش سازنده اي داشته باشد.

اجراي علمي و شفاف نيات واقفين از سوي متوليان موقوفات و ادارات اوقاف و تجليل مستمر از نيکوکاران و تشويق آنها به منظور انفاق مال و تبيين برکات وقف براي عامه مردم، ازجمله راههايي است که زمينه رشد و توسعه اين نهاد اجتماعي را فراهم مي کند.