ایکنا- رئیس اندیشکده مطالعات انقلاب اسلامی طلوع مهر قم گفت: قاطعیت در برابر دشمنان، همبستگی و محبت درونی، معنویت فراگیر و ارتباط با خدا، اقتصاد توحیدی و توکل، رضایتمندی الهی، باور به معاد و مغفرت الهی، استحکام و ریشهداری و رشد ارگانیک و استقلال شاخصهای جامعه نبوی براساس آیات پایانی سوره فتح است.
حجتالاسلام والمسلمین محسن مهاجرنیا، رئیس اندیشکده مطالعات انقلاب اسلامی طلوع مهر قمبه گزارش ایکنا از قم، حجتالاسلام والمسلمین محسن مهاجرنیا، رئیس اندیشکده مطالعات انقلاب اسلامی طلوع مهر قم در دویست و هشتاد و چهارمین نشست از سلسله کرسیهای آزاداندیشی با موضوع «گفتمان مقاومت» و نوزدهمین جلسه تفسیر «سوره مبارکه فتح» که به همت قرارگاه فرهنگی طلوع مهر، انجمن علمی قرآن و تحول علوم ایران، مجمع هماهنگی پیروان امام و رهبری استان قم و اندیشکده مطالعات انقلاب اسلامی دانشگاه طلوع مهر امروز، ۱۵ آذرماه در این دانشگاه برگزار شد، با اشاره به اهمیت آیه پایانی سوره فتح گفت: مفسران بزرگی همچون علامه طباطبایی و آیتالله جوادی آملی، آیه آخر سوره فتح را شناسنامه جامعه نبوی، الگوی مدینه فاضله و طرح جامع تمدن اسلامی نامیدهاند. هر سورهای در قرآن کریم، فارغ از تعدد موضوعات، یک پیام محوری و جامع دارد که حکم روح حاکم بر آن سوره را ایفا میکند، سوره فتح نیز در ۲۹ آیه خود، پیامی را مخابره میکند که در آیه آخر به نقطه اوج و جمعبندی میرسد گویی تمام مباحث مطرح شده در سوره، در این آیه نهایی خلاصه و نتیجهگیری شده است.
وی افزود: اگر پرسیده شود که چگونه صلح حدیبیه که ظاهری از صلح و سازش داشت، به فتح مبین و پیروزی قاطع نهایی منجر شد؟ پاسخ آن در همین آیه آخر نهفته است. آیه با نام مبارک پیامبر اکرم(ص) آغاز میشود: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِینَ مَعَه؛ یعنی رمز رسیدن به آن فتح آشکار، در وجود پیامبر و همراهی امت با ایشان است.
رئیس اندیشکده مطالعات انقلاب اسلامی طلوع مهر با تفکیک میان نگاه اعتقادی و نگاه سیاسی به تفسیر این سوره اظهار کرد: در تفاسیر رایج، عمدتاً با نگاهی کلامی و اعتقادی به این آیه نگریسته شده و ریشه پیروزی را صرفاً در ایمان به خدا و نبوت جستوجو کردهاند، اما با عینک تفسیر سیاسی، این سوره در حال طراحی یک نظام حکومتی و ترسیم یک جامعه سیاسی است، جامعهای که رهبری و بخش عظیمی از مردم به میدان رفتهاند، خداوند وعده پیروزی داده و نصرت خود را شامل حال آنان کرده و اکنون در حال ترسیم مناسبات درونی و بیرونی این جامعه است.
وی تصریح کرد: اینکه نام پیامبر(ص) در آغاز این آیه آمده، شبیه «بسمالله» در آغاز سوره است که رمز و چکیده کل محتوای سوره است. همانطور که طبق دیدگاه فقهی امام خمینی(ره)، بسمالله جزء سوره و دربردارنده تمام محتوای آن است، نام پیامبر(ص) در این آیه نیز نماد تمام هویت جامعه اسلامی است.
نقش بنیادین مردم در مشروعیت سیاسی و کارآمدی حکومت
مهاجرنیا به تحلیل عبارت «وَالَّذِینَ مَعَهُ؛ و کسانی که با او هستند» پرداخت و گفت: در این سوره دو گونه از پیامبر(ص) یاد شده است، گاهی بهعنوان شخص حقیقی پیامبر(ص) که مخاطب آیاتی، چون «لِیَغْفِرَ لَکَ اللهُ» است اما در آیه پایانی، پیامبر(ص) بهعنوان حاکم و رهبر مطرح میشود، در این جایگاه، پیامبر(ص) بدون مردم تعریف نمیشود.
وی با اشاره به مباحث بنیادین اندیشه سیاسی اسلام تأکید کرد: رهبری برای اعمال قدرت، تشکیل حکومت و غلبه بر دشمن، نیازمند حضور مردم است، مشروعیت سیاسی حکومت و کارآمدی آن بدون مقبولیت و حضور اجتماعی محقق نمیشود. این دیدگاه که مردم در مشروعیت حکومت نقشی ندارند و صرفاً باید اطاعت کنند، با منطق این سوره سازگار نیست.
استاد حوزه و دانشگاه گفت: خداوند از همان ابتدا که پیامبر(ص) را برای حکومت برگزید، مردم را بهعنوان جنود و بازوان اجرایی او درنظر گرفت، تاریخ انبیا نشان میدهد حتی انبیای اولوالعزمی مانند حضرت ابراهیم(ع) و حضرت نوح(ع) بهدلیل عدم همراهی مردم، موفق به تشکیل حکومت نشدند، بنابراین عبارت «وَالَّذِینَ مَعَهُ» نشان میدهد که مردم بخشی از قدرت و مشروعیت سیاسی حکومت دینی هستند.
۹ شاخص جامعه نبوی در سوره فتح
عضو هیئت مدیره انجمن علمی قرآن و تحول علوم ایران به تشریح شاخصهای جامعه آرمانی و مدینه فاضلهای که در آیه ۲۹ سوره فتح ترسیم شده است پرداخت و افزود: این ویژگیها در ابعاد سیاست خارجی، داخلی، معنوی و اقتصادی دستهبندی کرد؛ اولین شاخص، سیاست خارجی مقتدرانه «أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ» است.
مهاجرنیا نخستین ویژگی جامعه نبوی را قاطعیت در برابر دشمنان دانست و گفت: جامعه اسلامی در سیاست خارجی و مناسبات دفاعی خود باید براساس اقتدار عمل کند. این شدت عمل مختص رهبر نیست بلکه تمام بدنه جامعه باید در برابر استکبار و دشمنان مانند آمریکا و اسرائیل در زمانه ما یکپارچه و قاطع باشند، همانطور که رهبری فرمودند، اتحاد ملت در برابر دشمن، یک اتحاد مقدس است. صلح حدیبیه سازش نبود بلکه مقدمهای هوشمندانه برای فتحالفتوح بود که با همین قاطعیت بهدست آمد.
وی دومین ویژگی را همبستگی و محبت درونی «رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ» و ساختار محبتآمیز داخلی جامعه دانست و افزود: جامعه دینی تنها مجموعهای از افراد خوب نیست بلکه یک کلِ به هم پیوسته است که تار و پود آن را محبت و رحمت تشکیل میدهد، این تفاوت بنیادین جامعه اسلامی با جوامع غربی است، در غرب، نظم و رعایت حقوق دیگران غالباً ناشی از الزام قانونی و ترس از جریمه است و انسانها در لاک تنهایی خود فرو رفتهاند، اما در جامعه ایمانی، محبت یک امر قلبی و درونی است که فراتر از قانون، پیوندهای اجتماعی را محکم میکند.
این استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه معنویت فراگیر و ارتباط با خدا «تَرَاهُمْ رُکَّعًا سُجَّدًا» سومین شاخص جامعه نبوی است، اظهار کرد: ساختار جامعه از تکتک افراد شکل میگیرد، در جامعه آرمانی، تکتک شهروندان رابطهای عمیق با خدا دارند، این رکوع و سجود تنها یک عمل فردی نیست بلکه وقتی آحاد جامعه ساخته شدند، کلیت جامعه نیز الهی و معنوی میشود، بسیاری از آسیبهای اجتماعی ناشی از ساخته نشدن افراد است و این آیه تأکید میکند که سیمای عمومی جامعه نبوی، سیمای بندگی و عبادت است.
مهاجرنیا اقتصاد توحیدی و توکل «یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ» را چهارمین شاخص دانست و گفت: جامعه ایمانی رزق، پیشرفت و توسعه خود را از فضل خدا میطلبد، این به معنای نفی تلاش نیست بلکه بهمعنای این است که انسان مؤمن معتقد است سررشته امور به دست خداست و نباید برای نان و نام در برابر قدرتهای غیرالهی کرنش کرد، آنها باور دارند که اراده الهی فوق همه ارادههاست و همانطور که در حدیبیه با دست خالی بر دشمن مسلح پیروز شدند، در اقتصاد و معیشت نیز نگاهشان به فضل الهی است.
خمیرمایه مدینه فاضله طلب رضایت الهی در تمام شئون زندگی است
وی رضایتمندی الهی «وَرِضْوَانًا» مطرح کرد و افزود: هدف غایی در این جامعه، کسب رضوان الهی است، جامعهای که مناسباتش براساس رانت، پارتیبازی، دروغ و کلک بنا شده باشد، هرگز جامعه اسلامی نیست و خمیرمایه مدینه فاضله، طلب رضایت خداوند در تمام شئون زندگی است.
رئیس اندیشکده مطالعات انقلاب اسلامی طلوع مهر ضمن نقد برداشتهای سطحی از این آیه گفت: برخی گمان میکنند اثر سجود یعنی پینه بستن پیشانی که گاهی با ریاکاری همراه میشود، اما قرآن میفرماید اثر سجده در چهره و سیما آنان هویداست؛ یعنی نورانیت، خلوص و معنویتی که از باطن آنها میتراود. این سیما، نشاندهنده عمق ایمان است، نه ظاهرسازیهای ریاکارانه؛ براساس این آیه باید گفت، سیمای نورانی و دوری از ریا «سِیمَاهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ» ششمین شاخص جامعه معنوی بهشمار میرود.
مهاجرنیا با اشاره به وعده «مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِیمًا» تصریح کرد: باور به معاد و مغفرت الهی هفتمین شاخص است، امید به بخشش الهی و باور به پاداش اخروی، موتور محرک این جامعه است، انسان مؤمن هر چقدر هم تلاش کند، خود را در برابر عظمت الهی قاصر میبیند و همواره نیازمند مغفرت است و این نگاه مانع از غرور و موجب پویایی دائمی میشود.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه استحکام و ریشهداری هشتمین شاخصی است که در تورات به آن اشاره شد، گفت: قرآن میفرماید مَثَل این جامعه در تورات نیز آمده است. این جامعه مانند درختی است که ریشه دوانده و مستحکم شده است و رشد ارگانیک و استقلال «کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ» نهمین شاخص است که در انجیل آمده است.
مهاجرنیا در تبیین نهمین ویژگی که تشبیهی بسیار زیبا در انجیل است، بیان کرد: قرآن جامعه نبوی را به زراعتی تشبیه میکند که جوانه میزند، محکم میشود و روی پای خود میایستد «فَاسْتَوَىٰ عَلَىٰ سُوقِهِ». این رشد، یک رشد ارگانیک، طبیعی و درونزاست، نه یک رشد بادکنکی و عاریتی.
وی افزود: این جامعه چنان با سرعت و قدرت رشد میکند که «یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ؛ کشاورزان را به شگفت میآورد» و همزمان «لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ؛ کفار را به خشم میآورد»؛ این رشد تکاملی نتیجه همافزایی مؤمنان است. برخلاف منطق سودجویانه که هرکس به فکر خویش است، در این مدل «رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ»، افراد مانند ساقههای یک کشتزار به یکدیگر تکیه کرده و باعث رشد هم میشوند.
رئیس اندیشکده مطالعات انقلاب اسلامی طلوع مهر در پایان تصریح کرد: سوره فتح با این آیه، تصویری تمامعیار از تمدن نوین اسلامی ارائه میدهد. جامعهای که روی پای خود میایستد، وابسته نیست، از درون میجوشد، در برابر دشمن، چون کوه استوار و در درون سرشار از محبت است، این همان نسخه شفابخش الهی برای اصلاح جوامع امروزی است که باید سرلوحه حکمرانی و رفتار اجتماعی ما قرار بگیرد.