زمينه سوم تلاش‌های فقه‌الحديثی شيخ حر عاملی در «وسائل الشيعه» نقد مضمونی حديث است. او به محتوای حديث كاملا توجه داشته و به بررسی دقيق متن حديث و سنجش مضمون آن با قرآن، سنت و احاديث مشهور و حتی گاه اجماع فقيهان شيعه، پرداخته است.
به گزارش خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)، «محمدبن حسن‌بن علی عاملی»، معروف به «شيخ حر عاملی» از عالمان جبل عامل لبنان بود كه در دوره صفويه به ايران سفر كرد و توانست افزون بر تأليف كتاب‌هايی چون «اثبات الهداة»، «هداية الامة» و «الفوائد الطوسية»، بزرگ‌ترين جامع روايات فقهی را تدوين كند.
او دومين شخصيتی بود كه در قرن يازدهم قمری به تدوين و نگارش حديث همت گماشت و پيش از علامه مجلسی وفات يافت. مرحوم حر عاملی از جمله محدثان بزرگوار است كه اثرش ماندگار شد و در رديف جوامع ثانويه حديثی(1) قرار گرفت. وی هم‌چنين يكی از محمدون ثلاث دوم(2) است. نسب وی با سی‌وشش واسطه به حربن يزيد رياحی شهيد و آزاد مرد حماسه كربلا می‌رسد.
وی در شب جمعه هشتم رجب در 1033 در قريه «مشغر» از قراء جبل عامل لبنان ديده به جهان گشود و در 21 ماه مبارك رمضان 1104 قمری وفات يافت. پدر وی فقيهی برجسته و آشنا به فنون عربی، فقه و ادب بود به طوری كه فرزند وی ـ شيخ حر ـ پاره‌ای از كتب عربی، فقه و جز آن را نزد وی آموخت.
از ميان استادانی كه در نشو و نمای اين محدث بزرگ نقش مهمی ايفا كرده‌اند می‌توان به اين افراد اشاره كرد: پدرش حسن‌بن علی، عمويش شيخ محمدبن علی، جد مادری‌اش شيخ عبدالسام‌بن محمد، دايی پدرش شيخ علی‌بن محمود عاملی، عمويش شيخ زين‌الدين محمدبن حسن صاحب «معالم» و شيخ حسين ظهيری.
اما مهم‌ترين شاگردان يا كسانی كه از وی اجازه روايت گرفته‌اند عبارت‌اند از: علامه مجلسی صاحب «بحارالانوار»، شيخ محمد فاضل‌بن محمدمهدی مشهدی، سيدنورالدين‌بن نعمت‌الله جزائری و شيخ محمودبن عبدالسلام بحرانی.
| شيخ حر عاملی افزون بر تسهيل فهم روايات فقهی از طريق كنار هم نشاندن آن‌ها حول يك موضوع و در دسترس نهادن مخصص‌ها، قيدها و مختلف‌ها، گاه تفسير و فهم ديگر محدثان بزرگ را نيز ارائه داد كه در اين ميان نظريات شيخ طوسی در چگونگی حل اخبار مختلف و متعارض از پايگاه ويژه‌ای برخوردار است |
وی صاحب كتاب «وسائل الشيعة الی تحصيل مسائل الشريعة» است. او هجده سال از عمرش را بر سر تدوين اين كتاب نهاد و بيش از 35 هزار حديث غير مكرر را در آن جای داد. او به قصد زدودن اشكالات كتاب‌های حديثی پيش از خود و تصحيح فهم مؤلفان آن‌ها و نيز گردآوری روايات يك موضوع در كنار هم به مطالعه كتاب‌های حديثی شيعه پرداخت و با بهره‌گيری از تبحر خود در حديث و فقه و با به كارگيری موازين رد و قبول حديث، مجموعه‌ای بسيار كارا سامان داد و فهم دقيق و عميق روايات را بر بسياری از فقيهان آسان ساخت.
شيخ حر عاملی افزون بر تسهيل فهم روايات فقهی از طريق كنار هم نشاندن آن‌ها حول يك موضوع و در دسترس نهادن مخصص‌ها، قيدها و مختلف‌ها، گاه تفسير و فهم ديگر محدثان بزرگ را نيز ارائه داد كه در اين ميان نظريات شيخ طوسی در چگونگی حل اخبار مختلف و متعارض از پايگاه ويژه‌ای برخوردار است.
شيخ حر، گاه فهم و راه حل نهايی خود را ارائه می‌دهد و در بسياری از موارد، فهم خود را از مجموع روايات و برايند كسر و انكسار آن‌ها در قالب عنوانی كه برای باب‌های متعدد كتاب بر می‌گزيند، به خواننده القا می‌كند.
كار مهم ديگر او در زمينه حل تعارض و اختلاف اخبار است. او يك باب از احاديث «كتاب القضاء» را به رواياتی اختصاص داده كه راه حل جمع ميان احاديث متعارض و مختلف را به نقل از امامان(ع) بيان می‌دارد و در اين ميان، راه‌ها و گاه قواعد گران‌بهايی را به دست می‌دهد.
زمينه سوم تلاش‌های فقه‌الحديثی شيخ حر عاملی نقد مضمونی حديث است. او به محتوای حديث كاملا توجه داشته و به بررسی دقيق متن حديث و سنجش مضمون آن با قرآن، سنت و احاديث مشهور و حتی گاه اجماع فقيهان شيعه، پرداخته است.
شيخ حر پس از اتمام وسائل الشيعه به خواهش جمعی، فهرست جامعی بر اين كتاب نوشت كه توسط يكی از شاگردانش ترجمه شد و چون فهرست مزبور شامل عناوين و احكام احاديث است، نزد اخباريان حكم رساله عمليه شيخ را داشته و لذا از اين فهرست نسخ فراوانی در كتابخانه‌ها يافت می‌شود.
شيخ حر پس از فراغ از وسائل الشيعه، به درخواست جمعی، خلاصه‌ای از وسائل الشيعه را در مجموعه‌ای به نام «هداية الامة» گرد آورده است كه برای آشنايی اجمالی با مدارك احكام فقهی بسيار مفيد است. در اين كتاب سند احاديث برای اختصار حذف شده و احاديث متعارضه را نياورده است. اين كتاب شامل مقدمه‌ای در 12 عنوان و ابواب اصلی كتاب از طهارت تا ديات و خاتمه‌ای مشتمل بر 12 فائده است.
| شيخ حر پس از اتمام وسائل الشيعه به خواهش جمعی، فهرست جامعی بر اين كتاب نوشت كه توسط يكی از شاگردانش ترجمه شد و چون فهرست مزبور شامل عناوين و احكام احاديث است، نزد اخباريان حكم رساله عمليه شيخ را داشته و لذا از اين فهرست نسخ فراوانی در كتابخانه‌ها يافت می‌شود |
وسائل الشيعه از اين لحاظ كه جامع‌ترين مجموعه احاديث فقهی شيعه است از عصر مؤلف تاكنون مدار استنباط احكام فقهی و مرجع فقهای اماميه بوده است، ولی مؤلف بعض كتب متداول حديث را صحيح نمی‌دانسته، از نقل احاديث آن‌ها خودداری فرموده است. از اين رو، حاج ميرزا حسين نوری طبرسی، (م 1320 ق) كه از محدثين بزرگ قرن 14 هجری قمری است، مستدركی(3) از كتب مزبور و نيز كتاب‌های ديگر كه شيخ دسترسی بدان نداشته گردآورده كه آن نيز به ترتيب ابواب فقهی تبويب شده است.*
1) جوامع حديثی اوليه به سه كتاب «الكافی»، «فقيه من لا يحضره الفقيه»، «تهذيب» و «استبصار» گفته می‌شود و جوامع حديثی ثانويه به كتب «بحارالانوار»، «وسائل الشيعه» و «الوافی» گفته می‌شود؛ زيرا بعد از شيخ طوسی تا زمان شيخ حر عاملی، علامه مجلسی و مرحوم فيض كاشانی، كس ديگری دست به تأليف جواع حديثی نزده بود. از اين رو به اين سه كتاب اخير جوامع حديثی ثانويه می‌گويند.
2) محمدون ثلاث اول به نويسندگان جوامع حديثی اوليه (ثقةالاسلام محمدبن يعقوب كلينی رازی، ابوجعفر محمدبن علی‌بن حسين‌بن موسی‌بن بابويه 4قمی و ابوجعفر محمدبن حسن طوسی) می‌گويند و محمدون ثلاث دوم به نويسندگان جوامع حديثی ثانويه (محمدبن مرتضی معروف به ملا محسن فيض كاشانی، محمدبن حسن معروف به شيخ حر عاملی و ملا محمدباقربن محمدتقی مجلسی اصفهانی) می‌گويند.
3) مستدرك به كتابی گفته می‌شود كه در تكميل كتابی ديگر نگاشته می‌شود به شكلی كه كاستی‌های آن كتاب را پر می‌كند؛ يعنی آن‌چه را كه مؤلف در آن كتاب نياورده است، در مستدرك ارائه می‌شود.
* منابع: مدير شانه‌چی، تاريخ حديث، انتشارات سمت، عبدالهادی مسعودی، روش فهم حديث، انتشارات سمت، سيدرضا مؤدب تاريخ حديث، مركز جهانی علوم اسلامی، مجيد معارف، تاريخ عمومی حديث، انتشارات كوير.