«اعراب‌القرآن»، اثر مهم «ابوالبقا عكبری» است كه در بيان اعراب الفاظ قرآن و وجوه مختلف قرائات نوشته شده است. به گزارش خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)، «ابوالبقا عكبری» (538 ـ 616 هـ.ق)، نحوی و فقيه حنبلی، در 9 ربيع‌الثانی، درگذشت. خاندانش از عكبرا (شهری كوچك در نزديكی بغداد) برخاستند، اما خود در بغداد به دنيا آمد و در همان‌جا پرورش يافت. اين‌رو وی را در نسبت به باب الازج (از محلات بغداد) ازجی نيز خوانده‌اند.

در كودكی به علت ابتلا به آبله از بينايی محروم شد، با اين حال از همان اوان جوانی به كسب علوم مختلف پرداخت. ادب عربی و نحو را از ابومحمد ابن خشاب و ابوالبركات ابن‌نجاح، لغت را نزد ابن‌عصار، قرائات را از ابوالحسن بطائحی و فقه را نزد ابوحكيم نهروانی حنبلی و ابوعلی صغير فراگرفت و از ابن‌بطی، ابوزرعه مقدسی، ابن‌هيبره وزير و ابوبكر ابن‌نقور حديث شنيد و در تمامی اين علوم تبحر يافت.

عكبری علاوه بر نحو، لغت، فقه و قرائات قرآن، در علم فرائض، حساب، جبر و مقابله و ادبيات نيز صاحب اطلاع بود، تا آن‌جا كه ابن‌جوزی مشكلات خود را در ادبيات بر او عرضه می‌كرد. ابوالفرج ابن حنبلی، ابوالبقا را در تمامی اين علوم امام می‌خواند

وی علاوه بر نحو، لغت، فقه و قرائات قرآن، در علم فرائض، حساب، جبر و مقابله و ادبيات نيز صاحب اطلاع بود، تا آن‌جا كه ابن‌جوزی مشكلات خود را در ادبيات بر او عرضه می‌كرد. ابوالفرج ابن حنبلی، ابوالبقا را در تمامی اين علوم امام می‌خواند.

گويند كه او در 9 علم نظر می‌داد. آوازه شهرتش در زمان حيات از مرزها گذشت و از اقطار مختلف سرزمين‌های اسلامی، طالبان برای فراگيری علم به سوی او می‌شتافتند. ياقوت او را استاد و پيشوای عصر می‌خواند و ابن‌نجار، ضمن اشاره به ملازمت طولانی خود با او، تصريح می‌كند كه بسياری از تأليفاتش را نزد او قرائت كرده است.

از ديگر كسانی كه نزد او علوم مختلف چون فقه، ادب و حديث فرا گرفتند، می‌توان ابن ابی‌الجيش، ابن‌دبيثی، پياءالدين مقدسی، جمال‌الدين ابن صيرفی و ابوالفرج ابن حنبلی را نام برد. او هم‌چنين مدتی معيد ابوالفرج ابن جوزی در مدرسه باب‌الازج بود.

ابوالقا فقيهی حنبلی مذهب بود. زمانی تدريس در مدرسه نظاميه بغداد را به او پيشنهاد كردند، اما از آن‌جا كه پيروی از مذهب شافعی از شروط تدريس بود، حاضر نشد مذهبش را رها كند و آن مقام را بپذيرد. صفدی علاوه بر فنون ياد شده، به شاعری ابوالبقا نيز اشاره دارد، اما آن‌چه در غالب منابع به عنوان شعر از وی نقل شده، 3 بيت در مدح وزير ناصر بن مهدی علوی است. اين ابيات خالی از هرگونه احساس شاعرانه است، اما ابن‌رجب 12 بيت از 2 غزل وی را آورده كه از روح لطيف و قريحه توانای سراينده حكايت دارد.

ابوالبقا به سبب نابينايی، در قرائت متون نيازمند كمك شاگردانش بود، لذا به كنايه او را «تلميذ تلامذته» (شاگرد شاگردانش) خوانده‌اند، چنان‌كه حتی بسياری از كتب ادب را از زبان همسر خود شنيده بود. او در تأليف دارای روشی خاص بود، بدين‌گونه كه هرگاه اراده تصنيف می‌كرد، همه كتاب‌هايی را كه در آن زمينه نگارش يافته بود، گرد می‌آورد و پس از استماع اين كتاب‌ها، آن‌چه را كه به حافظه سپرده شده بود، املا می‌كرد.

چنان‌كه گذشت، ابوالبقا در زمينه علوم مختلف از چنان تبحری برخوردار بود كه او را عالم بی‌نظير روزگارش می‌خواندند. با اين حال آن‌چه باعث اشتهار او شد، تسلط وی بر علم نحو بود. موضوع كثيری از تأليفات او را مباحث مربوط به نحو تشكيل می‌دهد و حتی در آن‌جا كه به شرح ابيات و بيان قرائات قرآن و حديث می‌پردازد، به بيان اعراب الفاظ اهتمام دارد.

با وجود رواج آثار متعدد ابوالبقا، در مورد مذهب نحوی او بين محققان معاصر تشتت بسياری ديده می‌شود. ديدگاه او در كتاب‌هايش بيشتر به مكتب بصره گرايش دارد. وی به تقويت و تبيين آرای علمای اين مكتب پرداخته است و حجم بسياری از تأليفاتش را بيان، شرح و تلخيص آرای كسانی چون سيبويه، ابوعلی فارسی و ابن‌جنی تشكيل می‌دهد.

لذا عموما او را عالمی بصری می‌خوانند، ليكن معاصرانی كه قائل بر وجود مكتب بغداد هستند و علمايی چون ابوعلی فارسی، ابن‌جنی، ابن‌سراج و زمخشری را با بغدادی مذهب می‌دانند، او را نيز به اعتبار عناوين آثارش و هم‌چنين تأييد برخی آرای كوفيان، پيرو مكتب بغداد می‌دانند، اما امر غريب‌تر وجود كتابی در شرح ديوان متنبی منسوب به ابوالبقا است كه شارح در مواضع مختلف آن، به صراحت خود را از كوفيان می‌شمرد و همين امر سبب شده است تا برخی ابوالبقا را بدون توجه به ديگر آثارش پيرو مكتب كوفی بنامند.

اعراب الحديث النبوی، اثر عكبری از كتاب‌های نادری است كه در زمينه اعراب احاديث نوشته شده و در نوع خود كم‌نظير است. چنان‌كه مؤلف در مقدمه كتاب بيان می‌كند، وی اين اثر را به درخواست شاگردان و در مواردی كه در اعراب الفاظ اشكال دانسته‌اند، املا كرده است

ابوالبقا دارای تصانيف متعدد در علوم مختلف است و بخش وسيعی از شرح احوالش را در منابع، اسامی تأليفات وی تشكيل می‌دهد. برخی از آثار وی عبارتند از:

1. اعراب الحديث النبوی كه اين اثر از كتاب‌های نادری است كه در زمينه اعراب احاديث نوشته شده و در نوع خود كم‌نظير است. چنان‌كه مؤلف در مقدمه كتاب بيان می‌كند، وی اين اثر را به درخواست شاگردان و در مواردی كه در اعراب الفاظ اشكال دانسته‌اند، املا كرده است.

اين كتاب بر پايه جامع الاسانيد ابوالفرج ابن‌جوزی و به ترتيب عناوين صحابه نوشته شده است. كتاب اثری تعليمی است كه در آن به ذكر مسائل مورد نياز طالبان اكتفا و از بيان بی‌مورد مناقشات و بحث و استدلال در آرای نحويان خودداری شده است. نظاير و شواهد متعددی از قرآن مجيد و اشعار عرب در بيان مطالب آمده است.

2. املاء ماممن به الرحمن كه از اين كتاب با عنوان‌های اعراب القرآن، التبيان فی اعراب القرآن و عناوين ديگری با همين مضمون ياد شده است. كتاب در بيان اعراب الفاظ قرآن و وجوه مختلف قرائات نوشته شده است. ابوالبقا در مقدمه كتاب انگيزه خود را در تأليف و فراهم آوردن كتابی با حجم اندك و بار علمی فراوان ياد می‌كند، لذا از ذكر اعراب ظواهر خودداری می‌كند و هم‌چون اعراب‌الحديث كمتر درگير اختلاف آرای نحويان و بحث و استدلال در صحت و سقم آن‌ها می‌شود.

مؤلف در اين كتاب بر آرای سيبويه تأكيد خاصی دارد و در موارد مختلف به ذكر نظريات كسانی چون ابوعلی فارسی، ابن‌جنی، مبرد و خليل نيز می‌پردازد. ابوالبقا هنگان ذكر وجوه مختلف قرائات علاوه بر قرائات مشهور، به شواذ نيز توجه دارد.

3. التبيان فی شرح الديوان، در شرح ديوان متنبی. در اين‌كه ابوالبقا شرحی بر ديوان متنبی داشته است، منابع اتفاق نظر دارند، اما چنان‌كه گذشت، در شرحی كه هم‌اكنون به ابوالبقا منسوب است، شارح بارها خود را كوفی می‌خواند و اين نكته سبب شده است تا جمعی از معاصران، انتساب اين شرح را به او نادرست بدانند.

هم‌چنين شارح از قرائت خود نزد مكی بن ريان ماكسينی در موصل و ابومحمد عبدالمنعم بن صالح تميمی در مصر ياد می‌كند، در صورتی كه منابع به سفر ابوالبقا به مصر و موصل اشاره‌ای ندارند. در عين حال شارح به اثری از خود با عنوان الاغراب فی الاعراب اشاره دارد كه در پاره‌ای از منابع متأخر اين عنوان در ميان تأليفات ابوالبقا ذكر شده است.

شرح موجود در حقيقت مجموعه‌ای از شرح‌های مختلف ديوان توسط افرادی چون ابن‌جنی، ابوالعلا معری، خطيب تبريزی، واحدی و آرای كسانی هم‌چون ابن‌فورجه، ابوبكر خوارزمی و ديگران است. در شرح ابيات كه براساس ترتيب ديوان مرتب شده، به سه نكته اصلی: اعراب الفاظ مشكل، شرح لغات غريب و معنای بيت توجه شده است.

4. التبيين عن مذاهب النحويين، تلخيصی است از الانصاف ابن‌انباری است. 5. شرح لاميه العرب يا اعراب لاميه الشنفری، 6. شرح ما فی المقامات الحريريه من الالفاظ اللغويه، 7. اللباب فی شرح علل البناء و الاعراب، 8. مسأله فی قول النبی: انما يرحم الله من عباده الرحما كه همراه با كتاب مسائل نحو مفرده به چاپ رسيده است. 9. مسائل خلافيه فی النحو، 10. مسائل نحو مفرده، 11. المشوف المعلم فی ترتيب اصلاح المنطق علی حروف المعجم.*  

*منابع: دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد پنجم، مقاله شماره 1974؛ صدا و سيمای جمهوری اسلامی ايران.