علم نورشناسی دامنه بسیار وسیعی دارد و از جنبه‌های مختلف به علوم گوناگونی مانند ریاضیات، فیزیک و جهان‌شناسی وابسته است. آثار ارسطو، اقلیدس و بطلمیوس که بر اندیشه‌های یونانی درباره نور و رؤیت، سلطه‌ای استوار داشت، به زبان عربی ترجمه شد و به این ترتیب سنتی بنیادین در مطالعات نورشناسی در جهان اسلام پدید آمد.

 

پس از آن یافته های یونانیان در حوزه مربوط به پدیده های نوری جدی تلقی و از آنها دفاع و تکمیل شد، اما موفقیت عمده نورشناسی اسلامی نتیجه تلفیق سنت های پراکنده و ناسازگار یونانی به صورت یک نظریه جامع و واحد بود.

نظریه ابن هیثم درباره نور و دید به طور مستقیم از نظریه هایی که پیش از آن در دوران باستان یا دوران اسلامی ارائه شده بود، نتیجه گرفته نشده است و به آنها شباهتی ندارد. نظریه کلی ابن هیثم درباره نور و دید در کتاب المناظر او آمده است. المناظر، معروف ترین کتاب ابن هیثم شامل هفت مقاله است و نسخه های متعددی از آن در کتابخانه ها وجود دارد. ابن هیثم اجسام را به دو نوع اجسام کثیف (اجسام تاریک) و نورانی تقسیم می کند. منظور از اجسام روشن همان چشمه های نور است که امروزه در فیزیک نور می شناسیم و اجسام کثیف اجسامی است که هیچ نوری از خود ندارد و به واسطه چشمه های نور می شناسیم.

ابن هیثم آزمایشی برای نمایش سیر مستقیم نور طراحی کرده بود. این آزمایش برای انتشار نورهای عرضی در اجسام تاریک طراحی شده است. علم نورشناسی از یونانیان آغاز شد و دانشمندان اسلامی در تلفیق و ترکیب نظریه های آنان نقش اساسی داشتند. هرچند در این آزمایش داده هایی مبنی بر اثبات انتشار نور به خط مستقیم بیان نشده است، اما ابن هیثم با استفاده از استدلال های هندسی و تشابه مثلث ها، آنچه را که در ابتدای آزمایش فرض کرده بود، به اثبات رساند.

مهسا تولائیان

* پژوهشگر تاریخ علم، موزه علوم و فناوری