پيدايش و افزايش تنوع پستانداران در سايه جانوران غول‌پيكري همچون دايناسورها صورت گرفته است با اين حال انقراض آنها در 65 ميليون سال پيش بستر مناسبي جهت تكامل پستانداران و پيدا شدن سر وكله گونه‌هاي حيرت‌انگيزي از آنها فراهم نمود، گونه‌هايي كه امروزه به زحمت مي‌توان حتي فسيلي از آنها پيدا كرد!
به 200 ميليون سال پيش باز مي‌گرديم. در آن دوران نخستين پستانداران در سايه دايناسورها زندگي مي‌كردند. در حالي كه انبوهي از شكارچيان همواره گرسنه و تند و تيز هر گوشه‌اي را براي پيدا كردن غذا جستجو مي‌كردند، پستانداران اوليه مجبور بودند تا خود را در تاريكي شب مخفي كرده و صرفا به خوردن حشرات بپردازند. در نتيجه اندازه آنها عمدتا از هيبت يك موش يا كمي بزرگ‌تر از آن فراتر نمي‌رفت. تحت چنين فشاري پستانداران آن دوران هيچ شانسي براي افزايش تنوع و تكامل يافتن بال‌هاي خود نداشتند تا اين‌كه در 65 ميليون سال پيش نسل دايناسورهاي غيرپرنده رو به انقراض گذاشت.
انقراض دايناسورها كه براي 165 ميليون سال بر زمين حكمراني مي‌كردند مجال بسيار مناسبي براي ساير گونه‌هاي جديد جانوري فراهم نمود تا خودي نشان دهند. پستانداران از جمله اين گونه‌ها بودند كه از فرصت به دست آمده بهترين استفاده را كردند. در نتيجه با گذشت زمان تنوع اين دسته از جانوران افزايش قابل توجهي يافت.
اين فرآيند تكاملي همواره مورد تأييد بسياري از ديرينه‌شناسان بوده است و از آن به عنوان يك معيار كلي ياد مي‌شود، اما يافته‌هاي جديد فسيل‌شناسي و تحقيقات مربوط به حوزه ژنتيك نشان مي‌دهد بايد بازنگري جديدي در شناخت خود از اين فرآيند داشته باشيم.
در حقيقت به نظر مي‌رسد دانش بشري در خصوص حيات مهره‌داران در دوران مزوزوئيك كه به 251 تا 65 ميليون سال قبل مربوط مي‌شود با تحولات تازه‌اي همراه شده است.
درحالي كه دانشمندان بر اين عقيده هستند كه پستانداران ريز جثه (در حد و اندازه‌هاي موش) اصلي‌ترين پستانداران در دوره مزوزوئيك بوده‌اند، اما كشفيات بي‌سابقه ديرينه‌شناسان در سال‌هاي اخير از وجود تنوع حيرت‌انگيزي در ابعاد و شيوه زندگي اين دسته از جانوران خبر مي‌دهد.
توصيف شرح حال جانوران منقرض شده بر اساس فسيل‌هايي كه گمان مي‌رود به آنها مربوط باشد همواره با انبوهي از ترديدها همراه بوده است.
علت اصلي اين ترديدها اين است كه اطلاعات به دست آمده از يك تكه فسيل تنها مربوط به يك حيوان در يك مكان خاص و يك دوره به خصوص است و معمولا تشخيص جمعيت يك گونه جانوري و طول عمر آن تا پيش از منقرض شدن آن هم با استفاده از تنها يك تكه فسيل كاري غيرممكن است.
از آن گذشته اكثر فسيل‌ها كامل نيستند و ديرينه‌شناسان مجبورند با تكيه بر فسيل جمجمه يا چند دندان تصميم‌گيري‌هاي نهايي را انجام دهند. در نتيجه با هر كشف تازه‌اي كه در اين زمينه انجام مي‌شود در تصميم‌گيري‌هاي قبلي كه مربوط به نوع رژيم غذايي، ظاهر و هيبت جانور و عادات آن مي‌شود تجديدنظر صورت مي‌گيرد. به عنوان مثال دانشمندان هنوز درخصوص اين‌كه دايناسور شناخته شده‌اي همچون تيرانازاروس با سرعت زياد يا كندي قابل توجهي حركت مي‌كرده است ترديدهاي فراواني دارند.
نظرات دانشمندان درخصوص پستانداراني كه با دايناسورها همدوره بوده‌اند نيز همواره در تغيير بوده است. 20 سال پيش اكثر كشفيات دانشمندان درخصوص جانوران دوره مزوزوئيك عمدتا حشره خواراني بودند كه تنها تا چندسانتي‌متر طول داشتند. اين جانوران كه حدود 150 ميليون سال پيش و در نقطه‌اي كه امروزه به آن پرتغال گفته مي‌شود زندگي مي‌كردند از دندان‌هاي خود براي خوردن حشرات زنده استفاده مي‌كردند.
در منطقه اي به نام «گوييمارو» در پرتغال امروزي معدن ارزشمندي از فسيل اين نوع جانوران كشف شده است به طوري كه در حد فاصل دهه‌هاي 70 تا 80 ميلادي گروه‌هاي مختلفي از ديرينه‌شناسان حدود 10 هزار دندان، يكهزار استخوان آرواره و دو سري اسكلت كامل پستانداران را از اين نقطه خارج كردند. درك اوليه ما از پستانداران اوليه نيز بر مبناي اين نوع كشفيات بوده است.
قديمي‌ترين پستاندار كيسهدار ساكن خشكي
بررسي‌هاي دقيق دانشمندان نشان مي‌دهد حدود 150ميليون سال پيش پستانداران كيسهدار و آنهايي كه وابستگي زيادي به جنين خود داشتند از يكديگر منشعب شدند. در سال 2003 كشف مهمي در چين انجام شد كه گفته مي‌شود فسيل مربوط به قديمي‌ترين پستاندار كيسهدار خويشاوند با كيسه‌داران امروزي است. اين حيوان كه تنها كمي بيش از 12سانتي‌متر طول داشته است از آناتومي مناسبي براي بالارفتن از درختان كنار رودخانه و درياچه‌ها در 125 ميليون سال پيش برخوردار بوده است. امروزه بيش از 300 نوع جانور از جمله كوالاها و كانگروها به عنوان پستانداران كيسهدار طبقه‌بندي شده‌اند.
قديمي‌ترين پستاندار شناگر
جانوري موسوم به Castorocauda lutrasimilis به عنوان قديمي‌ترين پستاندار شناگر شناخته شده در علم فسيل‌شناسي معرفي شده است. اين شناگر ماهر از دم پهن خود به عنوان توليد كننده نيروي پيش‌رانش در زير سطح آب استفاده مي‌كرده است. ديرينه‌شناسان در سال 2006 بقاياي فسيلي اين جانور را در مغولستان شناسايي كردند. اين حيوان بين 4 تا 9 كيلوگرم وزن داشته و به عنوان قديمي‌ترين پستاندار ساكن خشكي و آب شناخته مي‌شود.
بدن حيوان براي زندگي در آب تطابق خوبي يافته بود. از آن گذشته وجود دندان‌هاي مستحكم خوردن ماهي‌ها را براي حيوان كاري راحت كرده بودند و گذشته از آن بازوهاي توانمند به حيوان در كندن گودال و كنار زدن گل و لاي رودخانه كمك زيادي مي‌كردند.
قديمي‌ترين پستاندار پرنده
گرچه تا حدود 45 ميليون سال پيش توانايي پرواز و انجام جهش‌هاي بلند در پستانداران تكامل چنداني نيافته بود، اما به تدريج و براي نخستين بار در خفاش‌ها اين توانايي شكل گرفت به طوري كه بال‌هاي قدرتمند به اين پستاندار امكان پرواز را مي‌داد. حدود 125 ميليون سال قبل جانوري موسوم به Volaticotherium antiquum زندگي مي‌كرد كه با بهره‌گيري از ظاهري متفاوت نسبت به بسياري از پستانداران هم رده خود براحتي در هوا شناور مي‌ماند. اين حيوان با باز كردن دست و پاهاي خود همچون صفحه‌اي يك دست درهوا پرواز مي‌كرد و خود را از درختي به درخت ديگري مي‌رساند. اين تكنيك منحصر به فرد در جابجايي، به حيوان اين امكان را مي‌داد تا نه تنها در حين شكار حشرات در صرف انرژي و زمان صرفه‌جويي كند، بلكه با استفاده از اين قابليت براحتي از چنگ شكارچيان مي‌گريخت.
Scienceillustrated / مترجم: مهدي پيرگزي