طي يك‌ماه اخير با مطرح شدن پيشگويي برخي حيوانات مانند هشت‌پا، دلفين، لاك پشت و مار در باره نتايج مسابقات جام جهاني، بار ديگر موضوع شبه‌علم يا خرافات مورد توجه محافل ترويج علم قرار گرفته است .
چندي پيش نيز خبرهايي در باره پيش‌بيني زلزله در تهران، به موضوع روز رسانه‌ها تبديل شد. اما به واقع شبه‌علم چيست؟ چرا مردم به شبه‌علم علاقه نشان مي‌دهند؟ منطق حاكم بر شبه‌علم چيست؟
رقابت‌هاي جام جهاني فوتبال، طي يك‌ماه اخير سرخط اخبار بسياري از رسانه‌هاي خبري دنيا بود. رسانه‌هاي تصويري و مكتوب داخلي و خارجي در كنار انعكاس پر آب و تاب اخبار بازي‌هاي فوتبال، پيش‌بيني نتايج اين رقابت‌ها از سوي يك هشت‌پا در آلمان را دنبال مي‌كردند؛
هشت‌پايي كه پس از پيش‌بيني نتايج بازي‌هاي تيم ملي فوتبال آلمان، نتايج فينال اين رقابت‌ها با حضور اسپانيا و هلند را هم پيش‌بيني كرده بود! دامنه خبرسازي‌ها پيرامون اين هشت‌پاي پيشگو چنان بالا گرفته كه نخست‌وزير اسپانيا پس از پيشگويي خوشايند حيوان كه به‌طور زنده از تلويزيون اسپانيا پخش شد، به شوخي گفت: «بايد از اين جانور پيشگو مراقبت ويژه‌اي به عمل آيد. فكر مي‌كنم لازم باشد تيمي براي حمايت از اين هشت‌پا به آلمان بفرستيم!»
در دانشنامه آزاد ويكي‌پديا درباره شبه‌علم چنين آمده است: شبه‌علم يا دانش‌نما به آزمايش‌ها، نظريه‌ها يا باورهايي گفته مي‌شود كه ادعاي علم بودن دارند ولي با روش‌هاي علمي به اثبات نرسيده‌اند؛ از اين جمله‌اند: ظهور بشقاب پرنده‌ها، طالع‌بيني، كف‌بيني، فال قهوه، ستاره‌بيني و انرژي‌درماني اين مطالب، خوراك نوشتاري بسياري از مطبوعات عامه‌پسند موسوم به مجلات زرد را تشكيل مي‌دهند.
معمولاً توسط مراجع علمي وقتي صرف بررسي اين قبيل موضوعات نمي‌شود چون كه ميزان ادعاها خارج از توان بررسي دانش‌پژوهان است و با رد هر ادعا، ادعاي ديگري سر بر مي‌آورد. يكي از اهداف رشته فلسفه علم تشخيص نظريات و روش‌هاي علمي از روش‌هاي غيرعلمي است.
براي مثال برخي از نظريه‌پردازان حوزه فلسفه علم مانند كارل پوپر اعتقاد دارند كه يكي از معيارهاي تميز علم از شبه‌علم ابطال‌پذيري ادعاهاي مطرح‌شده است. گزاره‌هاي شبه‌علم معمولاً ابطال‌ناپذير هستند، درحالي‌كه ادعاهاي علمي ابطال‌پذيرند.
دكتر مهدي زارع، معاون پژوهشي پژوهشگاه بين‌المللي زلزله‌شناسي و مهندسي زلزله به ايسنا، مي‌گويد: هر جا كه مسئله مهمي در ميان باشد، پيچيدگي در كار باشد، مردمان از روند كار سردرنياورند و داده‌هاي كافي در اختيار همه نباشد، چه كاري راحت‌تر از فرار از روش علمي، دوري از تفكر، تعقل و استدلال و اجتناب از فشار آوردن به مغز وجود دارد؟
بسياري به‌دنبال پيش‌بيني غيرعلمي- به‌صورت فال بيني - مي‌روند؛ خيال همگان هم راحت است كه اين نوع روش‌ها ظاهري از دانايي يا علم در خود دارند ولي هيچ كس، هيچ روزي نخواهد توانست مراحل و متدلوژي اين نوع پيش‌بيني را پيدا كرده و تبيين كند و اين هنگامي است كه از علم و روش علمي دوري جسته‌ايم.
زارع با اشاره به شباهت‌هاي اين موضوع به استفاده از شبه‌علم در پيشگويي زلزله مي‌افزايد: آنجا هم همين اهميت موضوع، پيچيدگي، نبود داده كافي و پناه بردن هر از گاه به شبه‌علم وجود دارد. هر از گاهي مردمان در حل معضلات خويش به روش‌هاي پنهان و ظاهرا علمي ولي سهل‌الوصول و در ظاهر رازآلود و سري پناه مي‌برند.
همچنان شبه‌علم جذاب است و اين مسئله چالش بزرگ پيش روي دانشگران در دنياي امروز و سده بيست و يكم را نشان مي‌دهد. راه درازي براي غلبه بر شبه‌علم در تمام جهان وجود دارد و متأسفانه بي‌خردي و تمايل به رها شدن از تفكر و روش علمي هنوز در دنيا بسيار قوي است و همزمان ميدان دادن به رمالان، فالگيران و جادوگران و شبه‌دانشگران ادامه دارد.
دكتر حسن‌زاده، مديرگروه ترويج علم مركز تحقيقات سياست علمي كشور هم مي‌گويد: اين موضوع، علمي و حتي شبه‌علم نيز نيست، بحثي براي سرگرمي است. در كشورهاي غربي، مردم از هر چيزي براي شاد بودن و سرگرمي استفاده مي‌كنند و استفاده از اين هشت‌پا براي پيشگويي نتايج بازي‌هاي تيم‌هاي ملي 2 كشور هم فقط يك موضوع سرگرمي است.
وي مي‌افزايد: براي مثال گفته مي‌شود برخي از حيوانات مانند كلاغ و موش امواج زلزله را زودتر از انسان دريافت مي‌كنند كه اين بحث، فيزيكي و قابل آزمايش است و در عالم واقع برخي حيوانات امواج مخصوصي كه حس انسان توانايي درك آنها را ندارد، دريافت مي‌كنند و اين توانمندي طبيعي آنهاست.