هر دو در اواخر آوریل به دنیا آمده و در اواخر آوریل از دنیا رفته اند. به همان اندازه که بینشان شباهت وجود دارد، اختلاف هم هست و بزرگ ترین اختلافشان این که هیتلر پیشوای حزب نازی بود و ویتگنشتاین یک یهودی زاده! و اما بزرگ ترین شباهتشان را می توان در یک کلمه بیان کرد: تخریب!
تا آنجا که صحبت درباره هیتلر است «تخریب» روشن است که چیست؛ فرو ریختن و بی سرپناه کردن و آواره کردن و نهایتا نابود کردن؛ تیشه برداشتن و تیشه زدن به ستون هایی که بشر در درازایی به درازای تاریخ برپا کرده است؛ اردوگاهِ بیگاری و بهره کشی؛ حمامِ گاز و کوره آدم سوزی؛ شش سال جنگِ جهانگیر و مرگِ بیش از 60 میلیون آدم. تا آنجا که صحبت درباره هیتلر است، تخریب یعنی خواستِ یک اراده برای نابودی یک تمدن. و اما قصه آن دیگری ویتگنشتاین این پُتک تخریب را بر ستون های فلسفه کوبید. فلسفه را سراسر یک سوء تفاهم خواند؛ فلسفه برای ویتگنشتاین، انحرافی بود که زبان به علتِ خارج شدن از مسیر اصلی در آن اُفتاده بود؛ جاده ا ی خاکی با سنگلاخی از عباراتِ تهی از معنا. فلسفه، زبانِ از میزان خارج شده است؛ زبان در فلسفه، استخوانی است که در رفته و درهم شکسته است. اگر این استخوان جا بیفتد و میزان شود، اگر این زبانی که در فلسفه به مرخصی رفته از تعطیلات و مرخصی اش بازگردد، فلسفه و مسائلش یکجا محو خواهد شد! مسائل فلسفه بدین سان حل نمی شود، منحل می شود، چون اگر نیک بنگری، اساسا مساله ای وجود نداشته و ندارد که بخواهد حل شود. مُشتی شبه مساله بوده محصولِ کژ تابی ها و کجروی های زبان، که باید یکسر جارویشان کرد و دورشان ریخت!
و این یعنی پایین کشیدنِ کرکره 2500 سال فلسفه. این یعنی فرو ریختن و تخریبِ بنایی که افلاطون و ارسطو و کانت و هگل و معمارانی دیگر به همین بزرگی، آجرهایش را با خونِ دل روی هم گذاشته بودند. این دو هم مدرسه ای قدیمی، هر یک در مسیرِ خود، لرزه، ترک و شکاف را بر دیوارهای تمدن و فلسفه انداختند. انگار حق با آلن بدیو است که ویتگنشتاین را نه یک فیلسوف، که یک پاد فیلسوف و فلسفه اش را نه یک فلسفه، که یک پاد فلسفه خوانده است. این گونه، پاد فلسفه ویتگنشتاین و پاد تمدنِ هیتلر در سالیانی یکسان، موازی هم پیش رفتند و می رفت تا هرآنچه بشر تا آن روز از فلسفه و تمدن برساخته بود را نیست و نابود کنند.
و اما با این همه، معنای داستانِ تخریب برای این دو از هم جداست، فرقِ زیادی با هم دارند. با این که هیتلر با تخریبش، برید و درید و شکست و ببست، ویتگنشتاین در عینِ تخریبش، به غنای فلسفه افزود و با این که به تعبیری از آنتونی کنی، هرگز عضوِ هیچ جامعه ای از اندیشه ها نبود، با تخریبش جوامعی از اندیشه ها آفرید. ارسطوی باستانی، هزاران سال پیش گفته بود که مبارزه با فلسفه سلاحی جز فلسفه ندارد. آری ویتگنشتاین، با خودِ فلسفه به جنگِ فلسفه آمد و با این کار نه تنها آجرهای این بنا را فرو نریخت، بلکه بنایی دیگر بر آن افزود.
این رازِ جاودانگی فلسفه است، این خاصیت و ویژگی تفکر است، که نقد و ردِ آن هم جز با تفکر نشاید. این آن چیزی ست که آن را از جنگ و تخریب در معنای هیتلریش متمایز می کند؛ عاقبتِ پروژه هیتلریان فروریختنِ بناهاست و عاقبتِ آنِ ویتگنشتاینیان برافراشتن و افزودن به بناها. این رازِ نامِ نیکی ست که در تاریخ برای ویتگنشتاین مانده است و برای هیتلر نه.
آری، راهِ این دو هم مدرسه ای سابق، خیلی زود از هم جدا شده بود؛ یکی در جهتِ نابودی و یکی در جهت و مسیرِ خلافِ آن گام برداشتند. «تخریب» برای این دو، فقط یک اشتراک در لفظ است، وگرنه این کجا و آن کجا! ویتگنشتاین، به رغمِ این همه تلاشِ بی وقفه در راهِ فلسفه، به رغمِ تولیدِ این همه آثار ارزشمند و تاثیرگذار، که نه تنها در فلسفه، بلکه در هنر و علوم اجتماعی و... هم محل توجه و تاثیر بوده اند، هرگز قانع به این نبود. صلح و امنیت و محبت را چیزی مهم تر برای بشر دانست و در روزهای پایانی عمرش گفت: «اکنون که به گذشته می نگرم، می بینم بهترین روزهایم آنهایی بود که در مدرسه برای شاگردانم قصه پریان می خواندم».
محمدجواد ویسی- جام جم