عضو هیات علمی موسسه تحقیقات علوم شیلاتی و همکاران غواص‌اش حین گشت زنی در محدوده آب‌های پیرامون جزایر تنگه هرمز موفق به مشاهده و تصویربرداری از گله 6 عددی از نهنگ‌های پایلوت باله کوتاه در آبهای نزدیک ساحل جنوب جزیره لارک شدند.

 

فریدون عوفی در گزارش خود از این گشت آورده است با توجه به ترکیب گروهی نهنگ های دیده شده که به گفته وی اولین نهنگ های پایلوت باله کوتاه (سیاه ماهی) مشاهده شده در آب های ایرانی خلیج فارس هستند، این نهنگ ها متعلق به یک گله کوچک (خانواده) شامل دو نر(احتمالا یکی از نمونه ها نابالغ)، دو ماده بالغ و دو نمونه بسیار جوان ( کمتر از یک سال) بوده اند که میانگین طولی نمونه های بزرگ بالغ حدود ۲.۵ تا ۳ متر، نمونه نابالغ ماده حدود دو متر و نمونه های جوان حدود ۱.۵ متر برآورد و تخمین زده شد.

عضو هیات علمی موسسه تحقیقات علوم شیلاتی در خصوص ویژگی های رفتاری مشاهده و ثبت شده، گفت: تحرکات گروه مذکور نشاندهنده حضور در منطقه امن ساحلی و در واقع حضور در زیستگاه زمستانی و سپری کردن دوره زمستان گذرانی به خصوص دوره تغذیه فعال جنس ماده (پس از زایمان) و همچنین نوزادان بوده است. هیچگونه ترس و استرسی از حضور قایق نداشته و کاملا به قایق نزدیک می شدند و لمس و نوازش کردن انها (و حتی تصویر برداری از فاصله بسیار نزدیک) کاملا امکان پذیر بوده است. مدت زمان حضور و مشاهده این گله به مدت طولانی - حدود پنج ساعت - در سطح آب و در یک محدوده مشخص نزدیک به ساحل (جابجایی های عمود به ساحل) انجام شد. هر چند به نظر می رسد این حرکات بر اساس ویژگی های رفتاری این گروه از نهنگ های کوچک در تقابل با اثر امواج به خصوص در محدوده شکست امواج (Surf zone) بوده است. غوص های زیر آبی انجام گرفته حدود ۱۰ تا ۱۵ دقیقه عمدتا از سوی نمونه های بالغ ثبت شد.

در یکی از نمونه های جوان آثاری از خراشیدگی و لکه قارچی (احتمال عفونت ناشی از حمله و یا ضربه از سوی ماهیان بزرگ جثه گوشتخوار نظیر کوسه ماهیان) در ناحیه پیشانی و زیر چشم مشاهده شده. همچنین بر روی ناحیه پشتی و باله پشتی نمونه های بالغ نر آثار جراحت (احتمال درگیری با سایر مهاجمان و شکارچیان و یا نزاع تولید مثلی جنس های نر با یکدیگر) کاملا مشخص بوده است.

این محقق افزود: تمام مراحل رفتاری طی این مدت توسط دوربین عکاسی و فیلمبرداری ثبت و یادداشت برداری شده ولی به علت نامساعد شدن شرایط دریا و دور شدن گله از بخش ساحلی و حرکت به سمت آبهای دور از ساحل، عملیات تعقیب (مشاهده و مستند سازی) نیز پایان پذیرفته و علیرغم در اختیار داشتن وسایل و تجهیزات غواصی و فیلمبرداری زیر آب، امکان غواصی و تصویر برداری در زیر آب نیز فراهم نشده است.

نهنگ پایلوت باله کوتاه (سیاه ماهی) با نام علمی «Globicephala macrorhynchus» و اسامی انگلیسی «Short-finned pilot whale, Pacific pilot whale, Black fish» از راسته »Cetacean»، زیر راسته »Odontoceti»، خانواده «Delphinidae» است.

نهنگ­ پایلوت باله کوتاه عموما به رنگ تیره (سیاه، خاکستری، قهوه­ای) هستند که به همین علت به آنها، ماهی سیاه (Black fish) نیز گفته می شود.

به لحاظ جثه از گروه پستانداران دریایی میان جثه با طول حدود ۳.۵ تا ۶.۵ متر (نمونه های بالغ) هستند.

بچه ها به هنگام تولد حدود ۶۰ کیلو گرم وزن و ۱.۵ تا دو متر طول دارند. تعداد دندان ها در جلو هر ردیف آرواره­ هفت تا 9 عدد به صورت دندان های تیز و کوتاه می باشد.

همانند سایر پستانداران دریایی دندان دار (Odontoceti) از دندان­ها صرفاً برای گرفتن و نگهداری طعمه (و نه برای جویدن) استفاده می­ کنند و در حقیقت غذا را کاملاً می­بلعند.

از فاصله طولانی با عدم امکان مشاهده سر و پوزه و باله سینه ای، احتمال اشتباه در تمایز این گونه نهنگ با نهنگ های پایلوت باله بلند (Long finned pilot whale -Globicephala melas) که در حوزه اقیانوسی هند – آرام (Indo-Pacific) حضور دارد، به لحاظ شکل باله پشتی و پوزه، وجود خواهد داشت.

نهنگ پایلوت باله کوتاه همچنین با دو گونه دیگر موجود در منطقه یعنی نهنگ قاتل کاذب (False killer whale –Pseudorca crassidens) و نهنگ قاتل کوتوله (Pygmy killer whale -Fersa attenuate) که در منطقه خلیج فارس و دریای عمان حضور دارند، از نظر شکل ناحیه پشتی و باله پشتی، مشابهت دارد.

اطلاعات اندکی از وضعیت و ویژگی های زیستی و رفتاری جمعیت های جهانی گونه نهنگ پایلوت باله کوتاه (به استثناء جمعیت منطقه ژاپن) در اختیار می باشد ولی تاکنون جمعیت های مستقل آبهای ژاپن، کارائیب، جزایر قناری، فیلیپین، اندونزی به اثبات رسیده اند.

به نظر می رسد که گله های منطقه دریای عمان (تنگه هرمز) و دریای عرب و حتی خلیج بنگال، وابسته به جمعیت مستقل پاکستانی- عمانی معروف به جمعیت «PAKOMAN» باشند که وابستگی به دریاها و خلیج های کناره ای ناحیه اقیانوسی هند – آرام دارند.

عوفی در توضیح ویژگی های زیستی و زیستگاهی نهنگ های پایلوت باله کوتاه می افزاید: بر اساس منابع مربوط به کلید های مصور شناسایی میدانی (Illustrated Field Guide)، نهنگ های پایلوت در گروه بندی ریخت شناسی از پستانداران دریایی «سیاه ماهی» (Black Fish) و در گروه بندی زیستگاهی از پستانداران دریایی «دلفین های اقیانوسی» (Ocean Dolphins) و در گروه بندی اندازه و جثه، از پستانداران دریایی «میان جثه» (۵.۳ تا ۵.۶ متر) محسوب می شوند.

مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری، آبهای اقیانوسی و دریاهای معتدل را به عنوان زیستگاه اصلی ترجیح می دهند. عمدتا در دسته های کم جمعیت ۱۰ تا ۳۰ عددی و به طور محدود و نادر در دسته های چند صد تایی مشاهده می شوند. معمولا در آب های کم عمق ساحلی و به خصوص بعد از منطقه شکست امواج نزدیک سواحل قابل مشاهده هستند.

به نظر می رسد که در نظام رهبری گروههای نهنگ های پایلوت، نوعی رهبری ماده ها مشاهده می شود. مهاجرت و جابجایی گله های آنها منطبق با فصل و مکان تولید مثلی و تخمریزی اسکوئید و ماهی مرکب و همچنین جریانهای دریایی اقیانوسی انجام می گیرد.

تغذیه اصلی از اسکویید و ماهی مرکب است، اما از ماهیان نیز تغذیه می­کنند. با توجه به اینکه در شکار اسکویید و ماهی مرکب در ابهای عمیق از مهارت ویژه ای برخوردار هستند، به آنها «یوز پلنگ اعماق دریا» (Cheetahs of the deep) لقب داده اند. بلوغ جنسی ماده ها (و اولین زایمان) در سن ۱۰ سالگی و سن آنها تا ۴۰ سال گزارش شده است.

از پستانداران دریایی خلیج فارس و دریای عمان تاکنون تعداد ۲۶ گونه متعلق به راسته آب بازان(Cetacean) و یک گونه متعلق به راسته گاوهای دریایی (Sirenia) گزارش شده است. از این تعداد هشت گونه متعلق به زیرراسته وال­ های بدون دندان - بالن­دار (Filter whale - Mysticeti) و ۱۸ گونه از زیرراسته وال­ های دندان­دار (Toothed whale - Odontoceti) هستند.

به گفته این محقق، در دی ماه ۱۳۸۶ هم تعداد چهار عدد باقیمانده اسکلت و جمجمه تقریبا کامل این گونه در سواحل شنی – ماسه ای جنوب جزیره سیری توسط وی مشاهده و مشخصات اسکلت های مورد نظر به طور کامل بررسی و بیومتری شدند.

نتایج بررسی ها نشان دهنده تلف شدن چهار نمونه بالغ از گونه نهنگ­ پایلوت باله کوتاه بوده است که در همین ارتباط گزارش مستندی نیز با عنوان «قبرستان نهنگ های پایلوت خلیج فارس» (The Persian Gulf Pilot whales graveyard) به دو زبان فارسی و انگلیسی منتشر شد ولی با توجه به اینکه مستنداتی از چگونگی و علل تلفات ( احتمال آب اورده شدن توسط جریانات دریایی و امواج از سایر مناطق شرقی، گرفتار شدن در ادوات صید - تور های محاصره ای و گوشگیر، و یا سایر عوامل ناشناخته) در اختیار نبوده است، صرفا منجر به منظور نمودن حضور این گونه در خلیج فارس در گزارش ها و مقالات مربوطه شده است.

بر اساس گزارش ­ها و مقالات منتشر شده، حضور نهنگ پایلوت باله کوتاه از آبهای دور از ساحل دریای عمان (بخش عمانی) و دریای عرب گزارش و تایید شده است، ولی از آبهای خلیج فارس و تنگه هرمز گزارش ها مشکوک و تایید نشده بوده اند.

همچنین در آخرین مقالات منتشر شده با هدف بازنگری سیستماتیک مبتنی بر باز بینی گزارش ها و مستندات، نتایج حاصل از بررسی نمونه های اسکلت و جمجمه موزه ای و بررسی نمونه های تلف شده در سواحل و یا مشاهدات میدانی دریایی، این گونه در فهرست ۲۷ گونه ای پستانداران دریایی خلیج فارس و دریای عمان گزارش و اعلام شده است.

هر چند گونه نهنگ­ پایلوت باله کوتاه در قالب کنوانسیون ها و یادداشت های تفاهم منطقه ای حفاظت از پستانداران دریایی کوچک، در مناطق گسترده ای از جهان نظیر دریای بالتیک، دریای شمال، دریای سیاه، دریای مدیترانه، شمال شرق اقیانوس اطلس و همچنین غرب آفریقا و جزایرمنطقه اقیانوس آرام، مورد توجه قرار گرفته و مشمول قوانین حفاظت و حمایت جهانی اعلام شده است، متاسفانه با توجه به اینکه از نظر اطلاعات و داده های زیستی و جمعیتی دچار کمبود در سطح جهانی می باشد، در نتیجه از دیدگاه طبقه بندی «IUCN»، در گروه گونه های
«Data Deficient – DD» طبقه بندی شده است.

نهنگ های پایلوت به عنوان یکی از گروه های گونه ای پستانداران دریایی از نظر صید و تجارت (عمدتا از سوی ژاپن) محسوب می شود و حتی یکی از غذا های ویژه و مورد علاقه در ژاپن، گوشت کبابی و سرخ شده در روغن ماهی همراه با برنج و ترشی زنجبیل می باشد که در رستوران های سنتی به نام «Izakaya» تهیه و ارائه می شود.

عوفی در گزارش خود با اشاره به این که براساس مطالعات آرشیوی و بررسی منابع موجود در بسیاری از منابع فارسی و تعدادی از منابع خارجی که طی چند دهه گذشته مرتبط با حیات وحش و پستانداران ایران و آسیا منتشر شده به حضور گونه نهنگ­ پایلوت باله کوتاه اشاره ای نشده، تاکید کرده است: عدم گزارش از سوی محققان و نویسندگان احتمالا نه به دلیل عدم حضور گونه در منطقه، بلکه می تواند به دلیل عدم مشاهده و یا مستنداتی در ارتباط با نمونه های اسکلت و جمجمه، کمبود اطلاعات و منابع آرشیوی، احتمال اشتباه در شناسایی نمونه های مشاهده شده، عدم اولویت در معرفی فهرست گونه های پستانداران دریایی (نسبت به پستانداران خشکی ایران)، عدم گسترش زیستگاهی و پراکنش جغرافیایی محدود در منطقه و یا فراهم نبودن و امکانات محدود جهت اجرای بررسی های میدانی و دریایی باشد.

مشاهده و گزارش اخیر از نهنگ­ پایلوت باله کوتاه در آبهای ایرانی خلیج فارس – تنگه هرمز، نه تنها حضور قطعی این گونه را در منطقه (زیستگاه اصلی) مشخص می کند، همچنین وابستگی جمعیتی آن را به لحاظ تغذیه، زمستان گذرانی و حتی تولید مثل و سپری کردن دوره اولیه نوزادان تازه متولد شده را در محدوده جزایر تنگه هرمز (قشم، هرمز، لارک و هنگام) و احتمالا آبهای پیرامونی سایر جزایر منطقه دور از ساحل (سیری، ابوموسی و...) به اثبات می رساند.

این موضوع نشاندهنده امنیت زیستگاهی و تطابق پذیری استراتژی زیستی و تولید مثلی پستانداران دریایی (به ویژه نهنگ های پایلوت) با محدوده تنگه هرمز و بخش های ورودی خلیج فارس می باشد.

هر چند که این منطقه به عنوان محیط دریایی با ریسک بالای استرس های محیطی و تنوع فعالیت های انسانی نظیر حمل و نقل دریایی و احتمالا الودگی ها همیشه مورد توجه سازمانهای ملی و منطقه ای جهت حفاظت از محیط زیست دریایی قرار داشته است.

عضو هیات علمی موسسه تحقیقات علوم شیلاتی در پایان با اذعان به این که ابهاماتی در خصوص احتمال حضور این گونه در محدوده سایر استانهای جنوبی کشور (خوزستان و بوشهر) و یا کشورهای عربی حوزه جنوبی خلیج فارس (کویت، عربستان، بحرین و قطر) و در واقع پیشروی مهاجرت و جابجایی آنها تا مناطق داخلی وجود دارد، آورده است: دست یابی به حقایق موجود و پاسخگویی به سوالات و ابهامات این موضوع مستلزم بررسی های بیشتر میدانی و در صورت امکان پایش و تعقیب گله های پستانداران دریایی به روش های مختلف (نظیر علامت گذاری و یا ردیابی هوایی) است که مطمئنا نیازمند بودجه و اعتبار لازم و بکارگیری دانش و فناوریهای جدید خواهد بود.

در این میان ارتباطات منطقه ای و همکاریهای چند جانبه کشور های منطقه در قالب تعهدات منطقه ای (ROPME Sea Area) از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد.

از طرفی ارائه و انتشار اخبار و مستند سازی (عکس و فیلم) نیز از سوی افراد مختلف که در محیط های ساحلی – دریایی فعالیت می کنند، می تواند بخشی از اطلاعات و داده های مورد نیاز باشد که در نهایت منجر به تکمیل بانک اطلاعات زیستی و زیستگاهی جمعیت های منطقه دریای عمان و خلیج فارس با هدف اجرای برنامه های حفاظت از پستانداران دریایی می شود.(ایسنا)