خداوند هم كتاب تدويني (قرآن) و هم كتاب تكويني دارد كه با يكديگر هماهنگ‏اند.
انسان عصاره كتاب تكويني الهي است و فطرت او با كتاب تدويني هماهنگ است و همين همنوايي حكيمانه سبب مي‏شود كه در وادي معرفت و تفسير انسان، طرحي هماهنگ با روش معرفت و تفسير قرآن در انداخته شود.
روشن است كه بهترين راه تفسير كتاب تدويني، تبيين قرآن به قرآن است، پس در تفسير انسان كه جزئي از كتاب تكويني است، تفسير انسان به انسان، راهي هم‏آوا با تفسير كتاب تدويني است:
1. تفسير انسان به انسان، مانند تفسير قرآن به قرآن، در دو مبحث شايسته بررسي است: «تفسير انسانِ متشابه به انسانِ محكم از ديدگاه قرآن و انسانِ عيني محكم» و «تفسير انسان (اجزاي متشابه وجود) به انسان (اجزاي محكم وجود) ». قسم نخست با تفسير قرآن به كلّ قرآن و قرآن ناطق، هماهنگ است و قسم دوم، با تفسير آيات متشابه كتاب الله به آيات محكم آن.
كسي كه اجزاي متشابه وجود انسان را با اجزاي محكم وجود او تفسير مي‏كند، درست مانند كسي است كه از همين راه به شناسايي كلام خدا مي‏پردازد و به تعبيري، قرآن را با قرآن مي‏شناسد؛ بدين صورت كه آيات قرآن، يكديگر را تفسير كنند و محكمات، مفسِّر متشابهات باشند: «القرآن يفسّر بعضه بعضاً».
همان‏گونه كه معناي تفسير قرآن به قرآن، انثناء و انعطاف همه اجزاي قرآن با يكديگر است، معناي تفسير انسان به انسان نيز انثناء و انعطاف همه اجزاي انسان با يكديگر است.
توضيح: در تفسير قرآن به قرآن، همه اجزا يكديگر را تبيين و تفسير مي‏كنند: منسوخ و ناسخ، متشابه و محكم، مطلق و مقيّد، عام و خاص، قرينه و ذي‏القرينه، مجمل و مبيّن و... همگي به يكديگر منعطف است. از سويي اشراف و امامت است و از سوي ديگر، گرايش و ائتمام، لذا سراسر قرآن را «مثاني» گويند: ﴿اَللّهُ نَزَّلَ اَحسَنَ الحَديثِ كِتبًا مُتَشبِهًا مَثانِي﴾.(1)
سراسر قرآن، يكسان و همگون است، زيرا متشابهات نيز پس از ارجاع به محكمات، محكم مي‏شود و بدين ترتيب، سراسر قرآن، همگون و مثاني است؛ به يكديگر نظر دارد و با هم هماهنگ است.
در تفسير انسان به انسان نيز كلّ اين حقيقت به يكديگر منثني است. از دورترين قلّه معرفتي كه عقل است، تا نازل‏ترين درجه معرفتي كه حس است، به يكديگر منثني و منعطف است؛ يعني از بالا اشراف، سرپرستي و امامت و رهبري است و از پايين هم ائتمام، اقتدا و پيروي و گرايش است، تا كلّ اين مجموعه سامان پذيرد: زير مجموعه‏هاي عقل نظري، تحت رهبري و امامت عقل نظري شكل بگيرد و زير مجموعه‏هاي عقل عملي، همه در خدمت عقل عملي سامان بپذيرد و اين دو را دو بال آن شاهين انسانيت قرار دهيم تا آن امام الائمه، آن مقام والاي انسانيت، كلّ بخشهاي انديشه و عمل را رهبري كند و تفسير انسان به انسان به دست آيد.

1.سوره زمر، آيه 23.
تفسير انسان به انسان، ص248-251