انسان يك موجود زنده فكري و عقلي است و كيفيت هدايت او به آن است كه اصل حيات او هدايت شود و حيات به معناي آگاهي يا كوشش يا مجموع هر دو يعني درك و فعل نيست، بلكه حيات حقيقت و سنخ خاص وجودي است كه علم و قدرت هماهنگ در او يافت مي‏شود و از او ظهور مي‏كند، به‏گونه‏اي كه افزون بر درك امور نظري، مطالب عملي را نيز مي‏فهمد و برابر همان آگاهي مي‏كوشد؛ يعني علم او در عمل او مؤثر است و عمل او فقط از علم او الهام مي‏گيرد و هرگز بدون آگاهي كاري را انجام نمي‏دهد.

بنابراين، حقيقت حيات، مبدأ علم هماهنگ با عمل، و منشأ عمل الهام يافته از علم است كه اين منشأ و آن مبدأ در انسان همان نفس ناطق و روح الهي اوست و هر انساني كه اين هماهنگي علم و عمل و همبستگي كوشش و آگاهي در او نيرومندتر باشد، حيات او قوي‏تر است.

هر كه اين انسجام در او ضعيف باشد، حياتش ضعيف‏تر است و ضعف حيات به آن است كه فاقد توان علمي يا قدرت عملي باشد يا هماهنگي علم و عمل تعادل لازم خود را باز نيابد. ازاين‏رو در فرهنگ قرآن فقط انسان مهتدي زنده است و شخص ضال مرده. زيرا تنها مهتدي است كه از حقيقت حيات به همان معناي پيش گفته برخوردار است و بهترين روش هدايت انسانِ زنده جهت بخشيدن به حيات او، و شكوسازي انسجام فهم و كار اوست.

ادعاي قرآن كريم اين است كه بهترين راه و نيكوترين روش هدايتي را به همراه دارد؛ ﴿إنّ هذا القران يهدي للّتي هي أقوم و يبشّر المؤمنين الّذين يعملون الصالحات أنّ لهم أجراً كبيراً﴾.(1) قرآن كريم روح انساني را كه همان حيات اوست، به بهترين روش رشد مي‏دهد كه هم مسائل سودمند و مطالب حكيمانه را به خوبي مي‏فهمد، هم راه دستيابي به حكمت عملي را پيش‏روي او قرار مي‏دهد كه به خوبي بپيمايد، هم زمينه اين انسجام را فراهم مي‏كند.

بنابراين، رهنمودهاي علمي محض، روش ناتمام در هدايت است و رهبري‏هاي عملي محض نيز هدايت ناقص است و بهترين روش هدايتگرانه آن است كه رهنمود علمي در كنار رهبري عملي تحقق يابد و رهبري كوشش در پرتو رهنمود بينش صورت پذيرد؛ چنان‏كه در رهبري‏هاي علمي بهترين روش آن‏است كه مسائل نظري در آغوش مطالب عملي توجيه شود و حكمت عملي در سايه حكمت نظري بيان گردد كه اين دو رشته از همديگر گسيخته نباشد و عالِم يك رشته از رشته ديگر بي‏خبر نماند و همچنين عالمِ صاحب‏نظر از كوشش عملي باز نايستد و عاملِ ساعي از بينش نظري نابينا نماند.

گاهي علم و عمل در جهان طبيعت از يكديگر جدا و در موارد استثنائي بدون ديگري يافت مي‏شوند، ولي در ماوراء طبيعت و عالم مينو ارتباط آنها نيرومند، بلكه عين يكديگرند.

انسان كه مسافر عالَم آخرت است، بايد راه علم و عملش چنان هماهنگ باشد كه در پايان سفر به صورت يك حقيقت عليم قدير درآيد و مظهر كامل عليم و قدير ذاتي و صِرف، يعني ذات اقدس خداوندي شود.

بدين‏جهت رسالت پيامبر گرامي اسلام‏صلي الله عليه و آله و سلم در سه اصل خلاصه شده است؛ ﴿يتلوا عليهم اياته و يزكّيهم و يعلّمهم الكتاب و الحكمة﴾.(2) تلاوت آميخته با حلاوت قبلاً بيان شد و اكنون كيفيت هدايت و تعليم و تزكيه انسان مطرح است.

1 ـ سوره اسراء، آيه 9.
2 ـ سوره جمعه، آيه 2.

هدايت در قرآن، ص 243-247.