قرآن كريم مظهر اسم «هادي» و «نافع» است. مؤمنان را هدايت مي‏كند، شايستگان و فطرت‏مداران را سود مي‏بخشد. در مقابل، اهل كفر و نفاق و كساني كه شهوت و غضب حيواني خود را بر فطرتشان حاكم ساخته، آن را به خاموشي كشانده‏اند و استعداد حق‏باوري خود را تباه ساخته‏اند، قابليت هدايت قرآن را ندارند و چون حق را ناديده مي‏گيرند و در برابر آن مي‏ايستند، گمراهي آنان بيشتر مي‏شود و قرآن براي آنان، به جهت مرض دروني و خبث باطني‏شان، بالعرض مايه ضرر و ضلالت مي‏گردد.
قرآن مانند خورشيد تاباني است كه دارندگان چشم سالم از نور آن بهره مي‏گيرند و راه را از چاه بازشناخته، به سوي هدف خويش روانه مي‏شوند؛ ولي اگر كسي چشمي ناسالم داشته باشد، نه تنها از نور آفتاب سودي نمي‏برد، بلكه همان نور هدايتگر و انرژي‏زا، سبب افزايش نقصان ديدگان او مي‏شود تا به كوري مطلق برسد.
خداي سبحان درباره تأثير گونه‏گون قرآن نسبت به افراد بشر چنين مي‏فرمايد: ﴿يضلّ به كثيراً و يهدي به كثيراً و ما يضلّ به إلاّ الفاسقين﴾؛(1) خداوند به وسيله آيات كتاب حكيم خود گروه فراواني را گمراه، و عده زيادي را هدايت مي‏كند، و تنها كساني را گمراه مي‏سازد كه فاسق و منحرف باشند.
اين دو جمله ﴿يضلّ به كثيراً و يهدي به كثيراً﴾ سخن خداوند است.(2) كثرت نيز در اين جمله نفسي است، نه نسبي؛ يعني قرآن از يك سو مؤمنان واقعي را كم مي‏داند؛ ﴿و قليل من عبادي الشّكور﴾(3) و از سوي ديگر مي‏فرمايد: خداوند عدّه زيادي را هدايت مي‏كند؛ ﴿و يهدي به كثيراً﴾. از اين دو تعبير برمي‏آيد كه مؤمنان به خودي خود كم نيستند، ليكن هنگامي كه با كفار سنجيده مي‏شوند، شمارشان نسبت به كافران اندك است. بنابراين، كافران هم كثير نفسي‏اند و هم كثير نسبي، ولي مؤمنان فقط كثير نفسي‏اند.
كثرت مؤمنان را به گونه ديگر نيز مي‏توان بيان كرد:
أ. ايمان حكمت است؛ چنان‏كه خداوند پس از ذكر برخي معارف حكمت نظري و بعضي احكام حكمت عملي، مي‏فرمايد: ﴿ذلك ممّا أوحي إليك ربّك من الحكمة﴾(4)؛ يعني آثار نظري و عملي اسلام حكمت الهي است.
ب. حكمت از سنخ كوثر است و قرآن كريم از آن به «خير كثير» ياد كرده است؛ ﴿يُؤتي الحكمة من يشاء و مَن يُؤت الحكمة فقد أُوتي خيراً كثيراً﴾(5)
ج. مؤمنان بر اثر بهره‏مندي از ايمان و عمل صالح، از حكمت بهره‏مندند و حكيمان اهل كوثرند و كوثر هر اندازه باشد، كثير است. از اين رو مؤمنان افزون بر كثرت كمّي، به لحاظ درون گروهي خود و بدون سنجش با ديگران، از كثرت كيفي و معنوي ويژه‏اي برخوردارند كه كافران و منافقان متكاثر از آن كثرتِ كوثري محرومند. گوشه‏اي از اين مطلب بلند را زمخشري در اين شعر بازگو كرده است:
إنّ الكرام كثيرٌ في البلاد و إن ٭٭٭٭ قلّوا كما غيرهم قُلُّ و إن كثروا(6)

1 ـ سوره بقره، آيه 26.
2. برخي هر دو را كلام كافران پنداشته‏اند و بعضي فقط جمله نخست را؛ البحر المحيط، ج1، ص125.
3. سوره سبأ، آيه 13.
4. سوره اسراء، آيه 39.
5. سوره بقره، آيه 269.
6. كشّاف، ج1، ص118.

هدايت در قرآن ، ص 107-109.