دنیای علم در سال ۱۳۹۱ شاهد پیشرفت‌هایی اساسی، تغییراتی چشمگیر و از دست دادن‌هایی غم‌انگیز بود. به نظر می‌رسد بشر در دنیای دانش و فناوری به یكی دیگر از نقاط عطف خود نزدیك می‌شود؛ نقطه عطفی كه بار دیگر نگاه ما را به جهان آفرینش تغییر خواهد داد، ارتباطاتمان را از نو تعریف خواهد كرد و زمینه را برای آغاز نوع جدیدی از زندگی فراهم خواهد آورد كه برای نسل كنونی به داستان‌های علمی ـ تخیلی شباهت دارد.


بررسی روند تحولات در دنیای دستاوردهای فناورانه نشان از آن دارد كه نوع بشر نشانه‌های عصبانیت زمین از تخریب هر روزه طبیعت را به وضوح درك كرده و تلاش می‌كند مسیر خود را در بهره‌برداری از منابع طبیعی و آلودگی محیط زیست اصلاح كند.

سال گذشته شاهد بودیم كه تلاش‌ها تازه آغاز شد، انسان برای خواندن راز ژنتیك خودش به جاهای هیجان‌انگیزی رسید و دنیای نانوفناوری ناممكن‌های زیادی را ممكن كرد.

اما با همه اینها سال ۱۳۹۱ برای دانش دوستان سال فقدان‌های زیادی هم بود؛ فقدان بزرگانی از دنیای علم و شجاعانی كه به دانشمندان فرصت آزمایش ناممكن‌ها را داده بودند. اجازه دهید به انتخاب گروه دانش روزنامه جام‌جم نگاهی به خبرسازترین تیترهای علمی سال ۱۳۹۱ بیندازیم.

سال ۹۱ با نبرد ربات‌ها آغاز شد

به روال شش سال قبل از آن، هفتمین دوره مسابقات روبوكاپ موسوم به ایران اُپن با همت كمیته ملی روبوكاپ و دانشگاه آزاد واحد قزوین، نخستین خبر علمی سال ۱۳۹۱ بود كه انتظار می‌رود به روال قدیم در پانزدهم فروردین سال پیش رو نیز تكرار شود.

ربوكاپ یا جام جهانی ربات‌ها، پروژه‌ای بین‌المللی برای ارتقای دانش هوش مصنوعی و فناوری رباتیك بین دانشجویان سراسر جهان است كه با طرح مسأله‌ای استاندارد برای برگزاری یك مسابقه مشخص بین ربات‌ها كارش را در كشورهای مختلف پیگیری می‌كند.

هدف نهایی ربوكاپ تشكیل یك تیم كاملا هوشمند از ربات‌های انسان‌نماست كه بتواند سال ۲۰۵۰ برابر تیم قهرمان جام جهانی فوتبال مسابقه داده و پیروز میدان باشد. از سال ۱۳۸۲ تعداد تیم‌هایی كه از دانشگاه‌های ایران در مسابقات جهانی این رشته شركت می‌كردند، آنقدر افزایش یافت كه احساس شد این تیم‌ها قبل از اعزام برای مسابقات جهانی نیاز دارند تا در سطح ملی زورآزمایی كنند و بهترین‌های آنها، راهی پیكار جهانی شوند. به همین دلیل مسابقات ایران اُپن شكل گرفت و تا امروز همچنان ادامه دارد.

بسیاری از دانشجویانی كه در دوره‌های نخستین این مسابقات شركت كرده بودند، امروزه كسب و كارهای دانش بنیانی در حوزه رباتیك را مدیریت می‌كنند.

پیش‌بینی‌ها حكایت از آن دارد كه فناوری رباتیك یكی از پنج فناوری برتر جهان آینده خواهد بود و تا ۲۰ سال دیگر حجم معاملات صورت گرفته در این صنعت، صدها برابر درآمد نفتی ایران خواهد شد.

فضا به تسخیر بخش خصوصی درآمد

در سالی كه آخرین روزهای آن را سپری می‌كنیم، سه خبر بزرگ نشان از آغاز دوران جدیدی در عصر فضانوردی می‌داد.

خبر اول وقتی منتشر شد خیلی‌ها پوزخند زدند، اما با انتشار خبر دوم همان خیلی‌ها از پوزخند اولشان پشیمان شدند و خبر سوم دوباره آنها را به شك انداخت كه شاید بعضی‌ها یادشان رفته دروغ ۱۳ را فقط سالی یك بار می‌گویند.

اوایل اردیبهشت شركت پلانتری رسورسز (منابع سیاره‌ای) كه مجمعی از عجیب‌ترین، جسورترین، رویاپردازترین و صدالبته پولدارترین انسان‌های سیاره زمین است، اعلام كرد كار شناسایی معادن فضایی خود را با كاوش و بررسی خرده سیارك‌ها آغاز خواهد كرد.

آنها گفتند كه قرار است در چند مرحله كاندیداهای خود را از بین هزاران خرده‌ سیارك كوچك و بزرگ انتخاب كنند و پس از شناسایی بهترین اهداف، زمینه را برای بررسی معدنكاری در آنها فراهم آورند.

این كار بزرگ كه بیشتر شبیه یك فیلم علمی ـ تخیلی است، كارگردان بزرگی را نیز در كنار خود دارد.

جیمز كامرون، سازنده عظیم‌ترین و تاثیرگذارترین فیلم‌های علمی ـ تخیلی جهان كه مرگ تایتانیك را در فیلمی به همین نام و قیام پاندورایی‌ها را در فیلم آواتار به تصویر كشیده، یكی از موسسان این شركت خبرساز است؛ شركتی كه می‌خواهد نسل جدید جویندگان طلا را به فضای بین سیاره‌ای راهی كند. این همان خبری بود كه پوزخندها را به دنبال داشت.

اما یك ماه بعد از این خبر عجیب، پرواز نخستین فضاپیمای خصوصی جهان به مقصد ایستگاه بین‌المللی فضایی و بازگشت بی‌عیب و نقص آن به زمین، شك خیلی‌ها را نسبت به توانایی‌های بخش خصوصی در سفر به فضا و بهره‌برداری از آن به یقین تبدیل كرد.

حدود ساعت ۱۱ صبح دوم خرداد ۱۳۹۱ به وقت تهران، فضاپیمای فالكون در حالی كه نمونه باربری فضاپیمای دراگون را حمل می‌كرد، سفر تاریخی خود را به فضا آغاز كرد و به این شكل فصل نوینی از عصر فضا كه شركت‌های خصوصی پرچمدار آن خواهند بود، رسما آغاز شد.

ایلان ماسك (Elon Musk)، مدیرعامل شركت اسپیس ـ اكس كه اصالتا اهل آفریقای جنوبی است، قبل از مدیریت این شركت تاریخ‌ساز، كارهای بزرگ دیگری نیز انجام داده بود.

او مجموعه مالی بزرگ Paypal برای پرداخت‌های اینترنتی و شركت تسلا، سازنده اتومبیل‌های برقی را نیز بنیان نهاده و از مدیران ارشد شهر خورشیدی است.

نگاه این مخترع بزرگ به سه حوزه اینترنت، انرژی‌های پاك و سفر تجاری به فضا می‌تواند برای هر انسان بلندپروازی، مسیر آینده سیلاب خروشان پول و ثروت را نشان دهد.

در این آشفته بازار حضور بخش خصوصی برای تجارت در فضا انتشار ناگهانی خبر طراحی سفر بی‌بازگشت به مریخ به منظور مسكونی‌سازی آن سیاره آخرین شوك خبری بخش خصوصی برای دنیای فضانوردی بود كه هرچند در ابتدا انتقادهای زیادی را برانگیخت، اما اعلام حضور و مشاركت شركت اسپیس اكس در این طرح و حمایت ایلان ماسك از آن، خیلی‌ها را وادار به سكوت كرد.

چون ماسك ثابت كرده بود كه وقتی حرفی می‌زند حتما به آن عمل هم می‌كند. جالب است بدانید كه مدیر هلندی طرح مارس وان در مصاحبه‌ای كه با شماره بهمن مجله نجوم داشته اعلام كرده ۷۰ ایرانی برای این سفر بی‌بازگشت به مریخ ثبت‌نام كرده‌اند.

كشف ذره‌ خدا

تابستان سال ۱۳۹۱ هنوز به نیمه خود نرسیده بود كه هیجان‌انگیزترین خبر علمی آن سال، دنیای ذهنی انسان از جهان پیرامونش را به لرزه درآورد.

بوزون هیگز، ذره‌ای كه همه چیز به خاطر آن جِرم دارد و 50 سال از جستجو برای یافتنش می‌گذشت، خلاصه در بزرگ‌ترین آزمایشگاه زیرزمینی جهان كه سرن نامیده می‌شود، كشف شد. دو آزمایشگاه با دو تیم كاری متفاوت كه هر دو در سرن مستقر بودند، سال‌ها بود كه روی این پروژه كار می‌كردند.

آزمایشگاه سی.ام.اس كه دانشمندان ایرانی از پژوهشگاه دانش‌های بنیادی نیز در تجهیز و پژوهش‌های آن نقش داشته‌اند و آزمایشگاه اتلس كه با تیمی مجزا و روشی متفاوت روی این موضوع كار می‌كردند.

اعضای گروه‌های تحقیقاتی این دو تیم، مجاز به تبادل اطلاعات با یكدیگر نبودند تا روش یا خط فكری یكی از این دو تیم بر دیگری اثر نگذارد.

نتایج هر دو تیم نشان داد ذره بوزون هیگز وجود دارد. با اعلام كشف ذره هیگز كه از حدود 50 سال پیش احتمال وجود آن داده می‌شد، در جهت تائید نظریه بیگ بنگ و توضیح چرایی وجود ماده یا به عبارت فیزیكی‌تر، جرم در جهان گام بزرگ و ارزشمند دیگری برداشته شد.

سال‌ها بود كه دانشمندان از خود می‌پرسیدند چرا ذرات تشكیل‌دهنده جهان مانند الكترون و پروتون از جرم ثابت و مشخصی برخوردارند یا اصلا چرا دو جرم بر هم نیرو وارد می‌كنند.

قرن‌ها پیش كه سیب معروفی از درخت بر سر نیوتن فرو افتاد، او گرانش را تعریف و با فرمول‌های ریاضی شبیه‌سازی كرد و امروز چرایی وجود گرانش توجیه شده است.

اكنون و با اثبات وجود بوزون هیگز بشر می‌داند كه تئوری آفرینشی كه همه فیزیك نظری را بر پایه آن تعریف كرده است، می‌تواند درست باشد و حالا می‌دانیم كه چگونه در لحظات اولیه آفرینش، وقتی كه هیچ زمان و مكانی وجود نداشته، انرژی به ماده تبدیل شده و جهان شروع به تولد كرده است.

عامه مردم بوزون هیگز را ذره خدا هم می‌نامند. ذره‌ای كه جهان علم معطل یافتن آن بود تا از راز بزرگ خلقت سر در درآورد. خبر كشف بوزون هیگز به انتخاب سردبیران مشهورترین مجله‌های علمی دنیا به عنوان مهم‌ترین خبر علمی سال ۱۳۹۱ انتخاب شد.

بمب‌هایی كه گوگل منفجر كرد

گوگل سال گذشته با اعلام رسمی دو خبری كه شایعات آن از مدت‌ها پیش سر زبان‌ها بود، نشان داد كه غیر از الگوریتم جستجوی عالی و نوآوری‌های شگفت‌انگیز در دنیای مجازی، ایده‌های زیادی برای خیالی كردن دنیای واقعی ما نیز در سر دارد.

خودروی بدون راننده گوگل آنقدر با واقعیت‌های روزمره ما فاصله داشت كه در ابتدا با دروغ ۱۳ اشتباه گرفته شد، اما وقتی در اردیبهشت ماه اعلام شد كه ایالت نوادا در آمریكا مجوز رانده شدن این خودروی از آینده آمده را صادر كرده است، همه آینده پژوهان خود را یكباره در مقابل پدیده‌ای فیزیكی دیدند كه اصلا انتظارش را نداشتند. حالا رسما این خودروی خیلی باهوش كه می‌توانست یكی از پیچیده‌ترین كارهای انسان یعنی رانندگی را به عهده گیرد، نوید می‌داد كه ما وارد دوران جدیدی از حضور هوش مصنوعی در زندگی روزمره خود شده‌ایم و همین جا بود كه حقوقدانان وارد میدان شدند تا بررسی كنند اگر یكی از این ابزارهای باهوش ما سركشی كند، چه كسی باید تاوان اشتباهات دیجیتال آنها را پرداخت كند.

اما این خودروی خودسر تنها بمب خبری گوگل نبود. آزمایشگاه ایكس گوگل یك محصول دیگر نیز در چنته داشت كه اواخر سال ۱۳۹۲ خبر رسمی معرفی تجاری آن به بازار اعلام شد.

محصولی كه آمده تا دیدگاه ما را نسبت به ارتباطات و كسب اطلاعات از دنیای پیرامون حسابی به هم بریزد. طراحان عینك گوگل احتمالا چند سال پیش از خودشان پرسیده بودند چه لزومی دارد كه همیشه تلفن ابزاری برای به دست گرفتن باشد.

چرا نباید آن را بر چشم زد؟ احتمالا این گونه بوده كه عینك مدرنی ساخته شده تا ضمن برقراری تماس، عكاسی، فیلمبرداری ناوبری و خیلی كارهای دیگر با افزودن دنیایی مجازی در كنار دنیای واقعی اطراف ما، به زندگی قرن بیست‌و‌یكمی ما رنگ و روی متفاوتی اعطا كند.

عینك گوگل نوعی رایانه پوشیدنی است كه با وجود داشتن ظاهری ساده، فناوری پیچیده‌ای را در دل خود جای داده است. عینكی بسیار سبك و ساده كه وزن آن كمتر از یك عینك آفتابی معمولی است و مبتنی بر اصل «واقعیت افزوده» ساخته شده است.

كنجكاوی در مریخ

كیوریاسیتی (كنجكاوی) مریخ‌نوردی یك تنی است كه برای ساختش حدود 3000 میلیارد تومان پول خرج شده بود.

این كاوشگر رباتیك ساعت 10 صبح روز شانزدهم مرداد ۱۳۹۱ به وقت تهران و پس از طی هفت دقیقه وحشتناك و پرتنش، به آرامی بر سطح مریخ فرود آمد و تنها دقایقی بعد از فرود نخستین تصاویر ارسال شده از دوربین‌های مسیریاب آن در شبكه جهانی اینترنت منتشر شد.

این مریخ‌نورد در پی یافتن نشانه‌هایی است كه بر قابل سكونت بودن سیاره مریخ در حال حاضر یا دست‌كم در دوران قدیم دلالت داشته باشد.

از آنجا كه یكی از لوازم ایجاد حیات از آن نوعی كه ما می‌شناسیم، وجود آب مایع است، در نتیجه كنجكاوی هم به دنبال آثار آب در زیر سطح مریخ است.

فروردین ۱۳۸۳ ناسا فراخوانی برای دریافت ایده‌های نو جهت تجهیزات علمی مریخ‌نورد‌های آینده منتشر كرد. زمستان همان سال هشت پیشنهاد برتر انتخاب شدند.

طراحی و آزمایش قطعات و تجهیزات هم از واپسین روزهای همان سال آغاز شد. چهار سال بعد تقریبا ساخت سخت‌افزاری و نرم‌افزاری آزمایشگاه علمی مریخ به پایان رسیده و قطعات تحت آزمایش بود.

فروردین ۱۳۸۸ در سایت رسمی ناسا، یك نظرسنجی برای انتخاب نام آزمایشگاه انجام شد كه در آن ۹ اسم پیشنهاد شده بود و در نهایت نام كنجكاوی برای طرح برگزیده شد.

این واژه پیشنهاد یك دانش‌آموز سال ششم از شهر كانزاس بود. كنجكاوی تا امروز و در مسیرش برای رسیدن به دهانه گیل، كارهای زیادی ازجمله نمونه‌برداری از خاك سطحی مریخ را انجام داده و نتایج به دست آمده از آن میزان دانایی بشر نسبت به همسایه سرخرنگ خود را بشدت افزایش داده است.

كشف نمونه‌هایی جدید از حیات

سال ۱۳۹۱ در كنار همه خبرهای هیجان‌انگیز خود، همچنان شاهد كشف نمونه‌هایی جدید و عجیب از جانوران بود. طبیعی است تمام كشفیات جدید آنقدر كوچك بوده‌اند كه برای قرن‌ها از چشم انسان كنجكاو پنهان باقی مانده بودند.

از كشف كوچك‌ترین قورباغه دنیا كه كوچك‌تر از یك سكه است تا كوچك‌ترین مارمولك دنیا كه نوك كبریت برایش تپه حساب می‌شود، اما شاید عجیب‌ترین كشفیات انجام شده را باید به كشف یك چیز! جدید در عمق ۳۸۰۰ متری زیر یخ‌های قطبی و در جایی منصوب كرد كه ۱۴ میلیون سال است از كل اتفاقات تكاملی زمین دورافتاده بوده است.

دانشمندان روس كه مشغول حفاری در یخ‌های قطب جنوب برای رسیدن به یك دریاچه باستانی در اعماق این یخ‌ها بودند، پس از سال‌ها تلاش و رسیدن به آب مایع، نمونه‌هایی را برداشت كردند كه بررسی اولیه آنها از وجود DNA باكتریال منحصربه‌فردی در آن نمونه‌ها نشان می‌دهد این DNA با هیچ نمونه دیگری بر سطح زمین مطابقت ندارد.

در كنار كار بزرگ دانشمندان روس در قطب جنوب، پژوهشگران آمریكایی هم توانستند در جایی به مراتب عجیب‌تر حیات پیدا كنند. آنها در ارتفاع ۳۰ كیلومتری سطح زمین موفق به كشف حیات میكروبی شدند. در كنار این كشفیات جهانی بد نیست به كشف یك دانشجوی ایرانی هم اشاره‌ای كنیم.

محمدرضا كاویانپور از دانشجویان مقطع كارشناسی ارشد گروه گیاه‌پزشكی دانشگاه شهید چمران اهواز موفق به كشف رده جانوری سیمفیلا در ایران و یك‌گونه جدید از این رده برای نخستین‌بار در جهان شد. كاویانپور جانور خود را پرسیكوس نام نهاده است.

شهرام یزدان پناه - دبیرگروه دانش