تاريخ را كمي زير و رو مي‌كنيم و در جستجوي خود و آنچه كه بوده‌ايم و هستيم برمي‌آييم.

 كمي به عقب برمي‌گرديم و قرن‌هاي آغازين اسلام مي‌رسيم. ما به عنوان يك شيعه كه امروز با تمام وجودمان بر شيعه بودن خود افتخار مي‌كنيم ناگهان به انساني بزرگ بر بلنداي تاريخ مي‌رسيم كه  مكتبي والا را بنيان گذاشت تا اين كه اين مكتب براي ابد و در همه ادوار حرف براي گفتن داشته باشد و هيچ‌گاه در برابر آيين‌ها و انديشه‌هاي ديگر كم نياورد. كه بالاتر از تمامي آنها عرض اندام كند و براي طرفدارانش، مايه افتخار و فخرفروشي باشد.

آري مكتب تشيع بنيان‌گذاري‌اش به امام دانشمندي مي‌رسد كه بهترين استفاده را از شرايط حاكم بر دوران خويش برد و مذهب تشيع را به عنوان يكي از تاثيرگذارترين مكاتب فكري و عقيدتي بنيان نهد. تمام اندوخته‌هاي اسلام را تا آن روزگاران جمع كند و دل‌هاي تشنه ارادتمندان آيين پيامبر بزرگ اسلام را سيراب كند.

 ارادتمنداني كه در اين دوره بيش از هر دوره ديگري از وجود امامشان بيشترين استفاده علمي را بردند و از آن پس بود كه مكتب تشيع به صورت كامل و منظم پا به عرصه نظام‌هاي فكري و عقيدتي گذاشت.در دوره امامت امام صادق (عليه السلام) مسلمانان بيش از پيش به علم و دانش روي آوردند و در بيشتر شهرهاي قلمرو اسلام بويژه در مدينه، مكه، كوفه، بصره و ... مجالس درس و مناظره هاي علمي داير واز رونق خاصي برخوردار گرديد.

در اين زمان با استفاده از فرصت به دست آمده امام صادق (عليه السلام) توانست نهضت علمي فرهنگي پدر بزرگوارش امام باقر (عليه السلام) را ادامه داده و علوم و معارف اهل بيت را بيان كرده در همه جا منتشر كند.

سفرهاي اجباري و اختياري امام به عراق و به شهرهاي حيره ، هاشميه و كوفه و برخورد با اربابان ديگر مذاهب فقهي وكلامي نقش بسزايي در معرفي علوم اهل بيت و گسترش آن در جامعه داشت.

در اين شهرها گروههاي مختلف براي فراگيري دانش نزد آن حضرت مي آمدند و از درياي دانش او بهره مند مي بردند . برخورد وي با گروههاي مختلف مردم سبب شد آوازه شهرتش در دانش و بينش ديني ، علم و تقوي ، سخاوت و جود وكرم و ...در تمام قلمرو اسلام طنين انداز شود و مردم از هر سو براي استفاده از دانش بيكران وي رو سوي ايشان كنند.

در اين دوره علوم و فلسفه ايراني ، هندي و يوناني به حوزه اسلامي راه يافت و بازار ترجمه علوم گوناگون از زبان‌هاي مختلف به زبان عربي گرم و پررونق گرديد.همچنين مكتب‌هاي كلامي و فرقه مذهبي و فقهي در اين عصر پايه گذاري شد.امام صادق (عليه السلام) با تمام جريان‌هاي فكري و عقيدتي آن روز ارتباط برقرار كرده و موضوع اسلام و تشيع را در برابر آنها روشن ساخته و برتري بينش اسلام تشيعي را ثابت كرده است.

مناظرات امام صادق (عليه السلام) با اربابان دانش‌هاي گوناگون چون پزشكان، فقيهان، منجمان، متكلمان، صوفيان و... بويژه مناظرات ايشان با ابوحنيفه مشهور و در منابع شيعه و سني ثبت است.

شاگردان امام باقر (عليه السلام) پس از درگذشت آن حضرت به گرد شمع وجود امام صادق(عليه السلام) حلقه زدند. امام (عليه السلام) نيز با جذب شاگردان جديد به تأسيس يك نهضت عظيم فكري و فرهنگي و بالنده مبادرات ورزيد، به گونه‌اي كه طولي نكشيد مسجد نبوي در مدينه منوره و مسجد كوفه در شهر كوفه به دانشگاهي عظيم تبديل شده‌اند.

آن حضرت با استفاده از فرصت درگيري شديد بين بني عباس و بني اميه، به بازسازي و نوسازي فرهنگ ناب اسلام پرداخت و شيفتگان مكتب حق از اطراف و اكناف، از بصره، كوفه، واسط، يمن و نقاط مختلف حجاز به مركز اسلام؛ يعني مدينه، سرازير شدند وچون پروانه‌اي دلباخته به گرد شمع وجود امام صادق (عليه السلام) تجمع كردند.

امام صادق (عليه السلام) هر يك از شاگردان خود رادر رشته هاي كه با ذوق و قريحه او سازگار بود، تشويق و تعليم مي نمود و در نتيجه، هر كدام از آنها در يك يا دو رشته از علوم مانند: حديث، تفسير، فقه و كلام، تخصص پيدا مي كردند.

در دانشگاهي كه امام بوجود آورده بود شاگردان بزرگ و برجسته اي تربيت شد كه هر يك از آنها شخصيتهاي بزرگ علمي و چهره هاي درخشاني بودند كه خدمات شاياني انجام دادند.به عنوان نمونه هشام بن حكم 31 جلد كتاب و جابر بن حيان بيش از 200 جلد در زمينه علوم گوناگون بخصوص رشته هاي عقلي طبيعي و شيمي كتاب نوشته اند.

شاگردان دانشگاه امام منحصر به شيعيان نبوده بلكه پيروان اهل تسنن نيز از مكتب آن حضرت برخوردار مي شدند.بزرگان اهل سنت چون مالي بن انس، ابوحنيفه، سفيان ثوري، سفيان بن عيينه، ابن جريح، روح ابن قاسم و ... ريزه خوار خوان دانش بيكران  ايشان بودند. ابو حنيفه كه دو سال شاگرد امام بود اين دوره را پايه علوم و دانش خود معرفي كرده مي‌گويد:اگر آن دو سال نبود «نعمان» از بين رفته بود .

امام صادق (عليه السلام) در ظلمت بحران‌ها و آشوب‌ها دنياي شيعه را به فروغ تعاليم خويش روشني بخشيد و حقيقت اسلام را از آلايش انحرافات وگزند فريبكاران حفظ نمود.

آن امام آن قدر فقه و دانش اهل بيت را گسترش داد و زمينه ترويج احكام و بسط كلام شيعي را فراهم ساخت‌كه مذهب شيعه به نام او به عنوان مذهب جعفري شهرت يافت.

 آن اندازه كه دانشمندان و راويان از دانش امام بهره مند برده و از ايشان حرف و حديث نقل كرده اند از هيچ يك از ديگرائمه نقل نكرده‌اند. امام صادق (عليه السلام) كه همواره مبارزي نستوه و خستگي ناپذير وانقلابي بنيادي درميدان فكر و عمل بوده ، كاري كه امام حسين (عليه السلام ) به صورت قيام خونين انجام داد ، وي قيام خود را درلباس تدريس وتأسيس مكتب وانسان سازي انجام داد و جهادي راستين كرد.

 

فرهاد اسماعيلي

همشهری جمعه