فتحی در گفتگو با مهر :
سه گروه ضد عقل در جهان اسلام/ قرآن تعریف خاص خود را از عقل دارد
استاد گروه فلسفه تبریز گفت: ظاهر بینان و عارفان ذوقی مسلک و کسانی که صادق نیستند سه گروه ضد عقل گرا در جهان اسلام هستند.دکتر حسن فتحی در مورد اینکه چرا با وجود تأکید قرآن بر تعقل و عقلانیت شاهد گرایشات ضد عقلی در جهان اسلام هستیم به خبرنگار مهر گفت: غیر عقلانی بودن یا عقلانی بودن قبل از اسلام هم در دین یهود و مسیحیت مطرح بوده که از چندین نظر قابل بحث است.

وی افزود: یکبار عقلانیت، نسبت عقل با ایمان یا نسبتش با وحی و یا نسبتش با نقل مطرح است. در این خصوص وقتی می‎گوییم در اسلام بر عقل تأکید می‎شود، بر عقل جدا از ایمان یا عقلی که از وحی کمک نمی‎گیرد تأکید نمی‏ شود. در واقع نوع خاصی از عقلانیت مد نظر اسلام استT زیرا در همان آغاز قرآن آمده ذالک الکتاب لا ریب فیه هداً للمتقین و بلافاصله می‎آورد متقین کسانی هستند که ایمان به غیب دارند و اینکه نمازخوان هستند.



استادگروه فلسفه دانشگاه تبریز ادامه داد: اینکه نماز بخوانیم که عقل فلان شود یا از غیب کمک بگیریم تا از قرآن بهره ببریم. بنابراین مشاهده می‎شود عقلی که مورد تأکید اسلام است همان عقلانیتی نیست که عقل هر حکمی داد قرآن آن را تأیید کرده باشد. ایمان و تقوا اینجا دخالت دارند. عقل مورد تأکید قرآن تعریف خاصی دارد زیرا کارها و اعمالی که مسلمانان انجام می‎دهند از دید بسیاری از تحلیلگران خارج از حلقه ایمان حکم عقلی ندارند. بنابراین نوع خاصی از عقل است که در قرآن مورد تأکید قرار گرفته است.



این محقق و پژوهشگر حوزه فلسفه اخلاق تصریح کرد: مشخصاً عقلی که مورد تأکید قرآن است عقل کلی بین نیست یا این عقل حسابگر با دایره محاسبات موفقیت یا ناکامی‏های دنیوی نیست این درک از عقل باعث می‎شود که ما بصیرتمان را نسبت به عقلی که قرآن می‎گوید مقداری عمیق‎تر و نافذترتر ببریم. در تاریخ اسلام اگر بین عقل و ایمان یا عقل و وحی تعارض دیده شده در تعالیم اصیل قرآنی ظاهراً این تعارض را نداریم عقلی که از ایمان کمک گرفته باشد مؤید ایمان است، ایمان هم مقوی و نوردهنده برای آن عقل است. احیاناً در تاریخ تعامل دین با اهل عقل اگر تضادهایی میان دین و عقل بوده که در مسیحیت هم زیاد دیده می‏ شود این را در قرآن نداریم بدین معنا که خود قرآن عقل کمک گیرنده از ایمان را مبنا قرار می‎دهد.



فتحی یادآورشد: حال اگر برگردیم به سؤال شما از جهت اصل نقل، آنهایی که ظاهر کلام الهی یا معصوم را می‎گیرند و تحلیل عقلی نمی‎کنند آنها ظاهرگرایان یا اخباریون هستند گرایش عقلانی رایج در میان مسلمان‎ها قرار می‎گیرند . نوع دیگر تقابل در جهان اسلام شاهد هستیم که بین عقل و ذوق یا عقل و دل است که بیشتر بین آنهایی است که پیرو عقل در جهان اسلام هستند و کسانی که پیرو عارف ذوق و شهودند. اینجا هم ادبیات گسترده‏ ای داریم که معمولاً عقل را در برابر دل، ذوق، عشق، کشف و شهود می‎کوبند. در هر دوی اینها یک ویژگی کلی می‏ بینیم و آن این است که عقل مشترک میان همه آدمهاست در حالی که ذوق و کشف از یک طرف و احیاناً همان ظاهر سخن را گرفتن از طرف دیگر سلیقه‎های مختلف افراد هستند.



وی افزود: اگر بخواهیم تعامل مبتنی بر تفکر با یکدیگر داشته باشیم چه در درون سلیقه‏ های مختلف جهان اسلام و چه در نسبت میان جهان اسلام و پیروان سایر ادیان و حتی کسانی که معتقد به دین نیستند اگر بنا باشد معیاری به عنوان داور مشترک برای همه بپذیریم قطعاً آن داور همان عقل خواهد بود. برای اینکه بتوانیم از سلیقه‎ها عبور کنیم به یک دیالوگ و گفتگوی مفید نیازمندیم که دارای پایه مشترک باشد و با همگان راه خود را باز کنیم. باید از یکطرف قضیه عقل را بپذیریم و از یکطرف هم آنچه باید معیار برای همه‎مان باشد منطق است. اگر با خودمان و با آنچه که فرمان منطق و عقل است صادقانه مواجه شویم یعنی پیشا عقل و پیشا انتظار ما چیزی را به عنوان خط قرمز یا اصل مسلم نپذیریم ، آنوقت خیلی راحت بسیاری از اختلافات می‎توانند در اثر بسط و با حکم قراردادن عقل از میان برچیده بشود به سوی یک توافقی که حاصلش از سر قبول و از سر تساهل باشد می‎تواند بدان سو نزدیک بشود.



فتحی درباره جریانات ضد عقل گرا در جهان اسلام هم یادآورشد: همانطور که گفتم از یکسو آنهایی که ظاهر را می‏ بینند و از یکطرف هم آنهایی که دل و ذوق را می‏ بینند دو گروه ضد عقل گرا در جهان اسلام هستند و سوم هم کسانی که غرض دارند. بر اساس اغراض خودشان چیزهایی در برابر حکم عقل عَلم می‎کنند که باصطلاح منطق را گیج می‎کنند که کار خودشان را پیش ببرند.