گام دیگر براى تهذیب اخلاق، توجه به عبادات و نیایشهاست.

براى پى بردن به تأثیر عبادت و نیایش در تهذیب نفوس و پرورش فضائل اخلاقى، قبل از هر چیز باید با مفهوم و حقیقت عبادت آشنا شد.ات آن

معناى عبادت و بندگى خدا و اثرات آن

گام دیگر براى تهذیب اخلاق، توجه به عبادات و نیایشهاست.

براى پى بردن به تأثیر عبادت و نیایش در تهذیب نفوس و پرورش فضائل اخلاقى، قبل از هر چیز باید با مفهوم و حقیقت عبادت آشنا شد.

گرچه بحث درباره حقیقت عبادت سخنى مبسوط و گسترده را مى‏طلبد و بزرگان در تفسیر و اخلاق و فقه و حدیث درباره آن سخن بسیار گفته‏اند، اما در یك اشاره كوتاه چنین مى‏توان گفت : براى یافتن حقیقت عبادت باید به واژه «عبد» و مفهوم آن كه ریشه اصلى عبادت است توجه نمود.

«عبد» از نظر لغت به انسانى گفته مى‏شود كه سرتاپا تعلق به مولا و صاحب خود دارد؛ اراده‏اش تابع اراده او، و خواستش تابع خواست اوست؛ در برابر او خود را مالك چیزى نمى‏داند و در اطاعت او سستى بخود راه نمى‏دهد.

بنابراین، عبودیت اظهار آخرین درجه خضوع در برابر كسى است كه همه چیز از ناحیه اوست، و بخوبى مى‏توان نتیجه گرفت كه تنها كسى مى‏تواند «معبود» باشد كه نهایت انعام و اكرام را كرده است و او كسى جز خدا نیست!

به تعبیر دیگر، و از بعد دیگر ـ «عبودیت» نهایت اوج تكامل روح یك انسان و قرب او به خداست، و عبودیت تسلیم مطلق در برابر ذات پاك اوست؛ عبادت تنها ركوع و سجود و قیام و قعود نیست، بلكه روح عبادت تسلیم بى‏قید و شرط در برابر كمال مطلق و ذات بى‏مثالى است كه از هر عیب و نقص مبراست.

بدیهى است چنین عملى بهترین انگیزه توجه به كمال مطلق و پرهیز از هرگونه آلودگى و ناپاكى است؛ چرا كه انسان سعى مى‏كند خود را به معبود خویش نزدیك و نزدیكتر سازد تا پرتوى از جلال و جمال او در وجودش ظاهر شود كه گاه از آن تعبیر به «مظهر صفات خدا شدن» مى‏كنند .

در حدیثى از امام صادق علیه السلام مى‏خوانیم: «العبودیة جوهرة كنهها الربوبیة؛ عبودیت گوهرى است كه ربوبیت در درون آن نهفته شده است. (1) اشاره به این كه عبد تلاش و كوشش مى‏كند كه خود را در صفات شبیه معبود سازد و پرتوى از صفات جلال و جمال او را در خود منعكس كند، و نیز انسان در سایه عبودیت به جاى مى‏رسد كه به اذن پروردگار مى‏تواند در جهان تكوین، تدبیر و تصرف كند، و صاحب ولایت تكوینیه شود، همان‏گونه كه آهن سرد و سیاه بر اثر مجاورت با آتش، گرم و سرخ و فروزان مى‏شود؛ این حرارت و نورانیت از درون ذات او نیست بلكه پرتو ناچیزى از آتش به او افتاده و به این رنگ در آمده است.

با این اشاره به قرآن باز مى‏گردیم و چگونگى تأثیر عبادت را در پرورش فضائل اخلاقى در آیات قرآن بررسى مى‏كنیم.

1ـ یا ای ـ ها الن ـ اس اعبدوا ربكم الذى خ ـ لق ـ كم و الذین من قبلكم لعلكم تتق ـ ون (سوره بقره، آیه‏21)

2ـ یا ایها الذین آمنوا كت ـ ب عل ـ یكم الص ـ یام كما ك ـ تب على ال ـ ذین من قبلكم لعلكم تتقون (سوره بقره، آیه‏183)

3ـ و اقم الصلوة ان الصلوة تنهى عن الفحشاء و المنكر (سوره عنكبوت، آیه‏45)

4ـ ان الانسان خلق هلوعا ـ اذا مسه الشر ج ـ زوعا ـ و اذا مسه الخیر منوعا ـ الا المصلین ـ الذین هم على صلاتهم دائ ـ مون (سوره معارج، آیات‏19 تا 24)

5ـ خذ من اموالهم صدقة تطهرهم و تزكیهم بها (سوره توبه، آیه‏103)

6ـ الذین آمنوا و تطمئن قلوبهم‏بذكرالله‏الاب ـ ذكرالله تطمئن القل ـ وب (سوره‏رعد، آیه‏28)

7ـ یا ایها الذین‏آمنوااستعینوابالصبر و الصلوة ان الله مع الصابرین (سوره‏بقره، آیه‏153)

ترجمه:

1ـ اى مردم! پروردگار خود را پرستش كنید، آن كس كه شما و كسانى را كه پیش از شما بودند آفرید، تا پرهیزگار شوید.

2ـ اى كسانى كه ایمان آورده‏اید! روزه بر شما نوشته شده، همان‏گونه كه بر كسانى كه قبل از شما بودند نوشته شد، تا پرهیزگار شوید.

3ـ ... و نماز را بر پا دار كه نماز (انسان را) از زشتیها و گناه باز مى‏دارد.

4ـ به یقین انسان حریص و كم طاقت آفریده شده است ـ هنگامى كه بدى به او رسد بى تابى مى‏كند ـ و هنگامى كه خوبى به او رسد مانع دیگران مى‏شود (و بخل مى‏ورزد) ـ مگر نماز گزاران ـ آنها كه نماز را پیوسته به جا مى‏آورند.

5ـ از اموال آنها صدقه‏اى (به عنوان زكات) بگیر تا به وسیله آن، آنها را پاك سازى و پرورش دهى.

6ـ آنان كسانى هستند كه ایمان آورده‏اند، و دلهایشان به یاد خدا مطمئن (و آرام) است، آگاه باشید تنها با یاد خدا دلها آرامش مى‏یابد!

7ـ اى كسانى كه ایمان آورده‏اید! از صبر (روزه) و نماز كمك بگیرید! (زیرا) خداوند با صابران است!

تفسیر و جمع‏بندى

در تمام آیاتى كه در بالا آمده، رابطه نزدیكى میان «عبادت» و تقوا و پرهیز از گناه و پرورش فضائل اخلاقى دیده مى‏شود و نشان مى‏دهد كسانى كه مى‏خواهند به تهذیب نفس راه یابند باید از در عبودیت و پرستش خداوند وارد شوند؛ سالكان راه خدا، و پویندگان طریق خودسازى و تقوا، باید از نیایش و عبادت یارى طلبند و ناخالصیهاى وجود خود را در كوره داغ عشق به خدا بسوزانند و از بین ببرند، و مس وجود خود را با كیمیاى عبادت زر كنند .

در همین راستا، در نخستین آیه، همه انسانها را بدون استثنا مخاطب ساخته و راه تقوا را این گونه به آنها نشان مى‏دهد؛ مى‏فرماید: «اى مردم! پروردگارتان را كه شما و پیشینیان شما را آفریده پرستش كنید تا پرهیز كار شوید!» (یا ایها الناس اعبدوا ربكم الذى خلقكم و الذین من قبلكم لعلكم تتقون)

تكیه بر آفرینش پیشینیان ممكن است اشاره به این باشد كه اعراب جاهلى براى توجیه پرستش بتها، تكیه بر فعل پیشینیان داشتند، آیه‏فوق مى‏گوید خداوند هم آفریدگار شماست و هم آفریننده پیشینیان است؛ آرى! او خالق همه كس و همه چیز و مالك همه كس و همه چیز است؛ و تنها او شایسته عبادت است، نه بتها؛ اگر رو به سوى عبودیت خالص او آرید، شكوفه‏هاى تقوا بر شاخسار جان شما آشكار مى‏شود؛ و این آلودگیهاى اخلاقى شما ناشى از عبادت خرافى شماست.

این آیه رابطه نزدیك تقوا و عبادت را بطور مطلق بیان مى‏كند.

در حالى كه در آیه بعد به رابطه «روزه» ـ كه یكى از عبادات مهم است ـ و «تقوا» اشاره شده است؛ مى‏فرماید: «اى كسانى كه ایمان آورده‏اید روزه بر شما نوشته شده ـ همان‏گونه كه بر كسانى كه قبل از شما بودند نوشته شد ـ تا پرهیزگار شوید!» (یا ایها الذین آمنوا كتب علیكم الصیام كما كتب على الذین من قبلكم لعلكم تتقون)

هركس به روشنى در مى‏یابد كه به هنگام روزه داشتن، نور و صفاى تازه‏اى در دل احساس مى‏كند، خود را به نیكیها نزدیكتر، و از زشتیها و بدیها دورتر مى‏بیند، حتى آمارهاى مستند نشان مى‏دهد كه در ایام ماه مبارك سطح جرائم در جامعه روزه‏دار، بسیار پایین مى‏آید، تا آنجا كه مأموران انتظامى به اعتراف خودشان در این ماه به كارهاى عقب مانده ماههاى دیگر مى‏پردازند !

این امور بخوبى نشان مى‏دهد كه هر قدر انسان به عبودیت خداوند نزدیكتر شود از زشتیها دورتر خواهد شد.

در سومین آیه، به رابطه نزدیك «نماز» و پرهیز از گناه و فحشاء و منكر اشاره شده است؛ در این آیه شخص پیامبر صلى الله علیه و آله به عنوان یك الگو و اسوه، مخاطب به این خطاب شده است: نماز را بر پا دار كه نماز (انسان را) از زشتیها و گناه باز مى‏دارد (و اقم الصلوة ان الصلوة تنهى عن الفحشاء و المنكر)

«فحشاء و منكرات» مجموعه افعال غیر اخلاقى است، و مى‏دانیم تمام افعال غیر اخلاقى سرچشمه‏اى از صفات ضد ارزشى در درون جان انسان دارد؛ و به تعبیر دیگر، همیشه اخلاق درونى است كه در اخلاق برونى اثر مى‏گذارد.

تأثیر نماز در بازداشتن از فحشاء و منكر نیز درست به همین دلیل است؛ زیرا نماز با افعال و اذكار بسیار پر محتوایش، انسان را در جهانى برتر و والاتر ـ جهان قرب به خدا ـ وارد مى‏كند؛ و این نزدیكى او را از سرچشمه‏هاى اصلى فحشاء و منكر كه همان هواى نفس و حب افراطى به دنیا است دور مى‏سازد.

به همین دلیل، نماز گزاران واقعى كمتر گرد گناه مى‏گردند؛ و هر قدر نماز روح و جان و محتواى بیشترى داشته باشد، به همان نسبت انسان از منكرات و زشتیها دورتر مى‏شود و شكوفه‏هاى فضائل و اخلاق در درون جانش آشكارتر مى‏گردد.

در چهارمین آیه، بعد از اشاره به بعضى از رذائل اخلاقى مانند جزع و بى تابى به هنگام بروز مشكلات، و بخل به هنگام دست یافتن به خیرات، تنها نماز گزاران را استثنا مى‏كند، و مى‏فرماید: انسان حریص و كم طاقت آفریده شده است ـ هنگامى كه بدى به او رسد بى تابى مى‏كند ـ و هنگامى كه خوبى به او رسد بخل مى‏ورزد و مانع دیگران مى‏شود ـ مگر نمازگزاران ـ آنها كه نماز را بطور مرتب به‏جا مى‏آورند. (ان الانسان خلق هلوعا ـ اذا مسه الشر جزوعا ـ و اذا مسه الخیر منوعا ـ الا المصلین ـ الذین هم على صلاتهم دائمون)

این آیات به روشنى ثابت مى‏كند كه توجه به ذات پاك پروردگار و عبادت و نیایش در پاكسازى روح و جان از رذائل اخلاقى مانند بخل و جزع و بى‏تایى اثر مستقیم دارد.

در پنجمین آیه، اشاره به تأثیر مسأله زكات در پاكسازى روح و تزكیه نفس مى‏كند و مى‏دانیم زكات در اسلام یكى از عبادات مهم محسوب مى‏شود؛ مى‏فرماید: از اموال آنها صدقه‏اى (به عنوان زكات) بگیر تا به وسیله آن، آنها را پاك سازى و پرورش دهى (خذ من اموالهم صدقة تطهرهم و تزكیهم بها)

تعبیر «تزكیهم بها» دلیل روشنى بر این حقیقت است كه تطهیر و تزكیه نفس به وسیله زكات حاصل مى‏شود، چرا كه زكات، رذائلى همچون بخل و دنیاپرستى و حرص و آز را از روح، زائل مى‏كند، و نهال نوعدوستى و سخاوت و حمایت از مستضعفان را در سرزمین دل پرورش مى‏دهد .

روایاتى كه در ذیل این آیه نقل شده است نیز این حقیقت را روشنتر مى‏كند:

در حدیثى از پیامبراكرم صلى الله علیه و آله مى‏خوانیم: «ما تصدق احدكم بصدقة من طیب ـ و لا یقبل الله الا الطیب ـ الا اخذها الرحمان بیمینه و ان كانت تمرة فتربو من كف الرحمان فى الرحمان حتى تكون اعظم من الجبل؛ هیچ كس از شما صدقه‏اى از مال حلال نمى‏پردازد ـ و البته خداوند جز حلال قبول نمى‏كند ـ مگر این كه خداوند آن را با دست خود مى‏گیرد، حتى اگر یك دانه خرما باشد، سپس در دست خدا نمو مى‏كند تا بزرگتر از كوه شود!» (2)

این حدیث كه تشبیه و كنایه پرمعنایى در بردارد اهمیت فوق‏العاده این عبادت بزرگ، و ارتباط مستقیم آن را با خدا و مسائل معنوى روشن مى‏سازد.

در ششمین آیه، به یكى دیگر از عبادات مهم و معروف، یعنى ذكرخدا اشاره شده و از تأثیر عمیق آن در آرامش دلها، سخن مى‏گوید؛ مى‏فرماید: آنان كسانى هستند كه ایمان آورده‏اند، و دلهایشان به یاد خدا مطمئن (و آرام) است، آگاه باشید با یاد خدا دلها آرامش مى‏پذیرد ! (الذین آمنوا و تطمئن قلوبهم بذكر الله الا بذكر الله تطمئن القلوب)

آرامش دل همیشه توأم با توكل بر خدا، و عدم وابستگى به مادیات و عشق به زرق‏وبرق دنیا و آز و طمع و بخل و حسد است. چرا كه اگر این صفات رذیله در دل باشد، آرامشى در آن نخواهد بود. بنابراین، یاد خدا مى‏تواند اثر عمیقى در دور ساختن انسان از این رذائل داشته باشد، تا شكوفه آرامش بر شاخسار دل آشكار گردد.

به تعبیر دیگر، اگر یك نظر اجمالى به ریشه‏هاى ناآرامى روح و پریشانى خاطر و اضطرابها و نگرانیها بیندازیم، مى‏بینیم همه آنها از رذائل اخلاقى سرچشمه مى‏گیرد، ولى یاد خدا آنها را مى‏خشكاند و نا آرامى را به اطمینان و آرامش مبدل مى‏سازد. (3)

در هفتمین و آخرین آیه، به تأثیر نماز و روزه در تقویت روح انسان اشاره كرده، مى‏فرماید : «اى كسانى كه ایمان آورده‏اید! از صبر (روزه) و نماز كمك بگیرید! (زیرا) خداوند با صابران است!» (یا ایها الذین آمنوا استعینوا بالصبر و الصلوة ان الله مع الصابرین)

در بعضى از روایات اسلامى صبر به روزه تفسیر شده است (4) كه یكى از مصداقهاى روشن صبر است، و گر نه صبر مفهوم وسیعى دارد كه هرگونه استقامت در برابر هواى نفس و وسوسه‏هاى شیطان و استقامت در طریق اطاعت پروردگار، و در برابر حوادث ناگوار و مصائب را شامل مى‏شود.

در حدیثى از امیرمؤمنان على علیه السلام مى‏خوانیم كه هرگاه كار مهمى براى او پیش مى‏آمد نماز مى‏خواند، سپس آیه‏واستعینوا بالصبر و الصلوة را تلاوت مى‏فرمود (كان على اذا احاله امر فزع، قام الى الصلوة ثم تلا هذه الآیة و استعینوا بالصبر و الصلوة) (5) اشاره به این كه نماز به من نیرو مى‏بخشد.

آرى! این عبادتهاى مهم فضائلى همچون توكل و شجاعت و شهامت و صبر و استقامت را در وجود انسان زنده مى‏كند، و از رذائل اخلاقى همچون جبن و ترس، تردید و دو دلى، و اضطراب و نگرانى در برابر حوادث مهم، و دنیاپرستى، دور مى‏سازد؛ و به این ترتیب، بخش مهمى از فضائل اخلاقى را در وجود انسان زنده مى‏كند، همان‏گونه كه بخش قابل توجهى از رذائل را مى‏میراند.

نتیجه:

از آنچه در بالا آمد بخوبى مى‏توان نتیجه گرفت كه عبادات اثر بسیار عمیقى از جهات مختلف در تهذیب اخلاق دارند؛ این تأثیر را مى‏توان در چند جهت خلاصه كرد:

1ـ توجه به مبدأ آفرینش و حضور پروردگار در تمام زندگى انسانها سبب مى‏شود كه انسان مراقب اعمال و رفتار خویش باشد، و هواى نفس را تا آنجا كه مى‏تواند كنترل كند، چرا كه عالم محضر خداست، و در محضر خداوند كریم، گناه كردن و راه خلاف پیمودن عین ناسپاسى است .

2ـ توجه به صفات جلال و جمال او كه در عبادات و مخصوصا دعاها آمده است، نیایش كننده را دعوت مى‏كند كه پرتوى از آن اوصاف كریمه را در درون روح و جان خود منعكس كند و در مسیر تكامل اخلاقى قرار گیرد.

3ـ توجه به معاد، همان دادگاه بزرگى كه همه چیز در آنجا حسابرسى مى‏شود، نیز اثر باز دارنده قوى و نیرومندى براى پاكسازى روح و جسم انسان دارد.

4ـ عبادت و نیایش اگر با حضور قلب و آداب آن باشد، صفا و نورانیت غیر قابل توصیفى مى‏آورد كه در برابر آن ظلمات اخلاق رذیله تاب مقاومت ندارد؛ به همین دلیل، انسان پس از یك عبادت آمیخته با حضور قلب، خود را به نیكیها نزدیكتر مى‏بیند.

5ـ محتواى عبادات و دعاها مملو است از آموزشهاى اخلاقى و بیان راه و رسم سیر و سلوك الى الله، كه دقت در آنها نیز درسهاى بزرگى به انسان در این زمینه مى‏دهد. عاشقان خود سازى و سالكان الى الله از طریق عبادت مى‏توانند به هدف والاى خود برسند و بدون عبادت و نیایش و مناجات و راز و نیاز با پروردگار مخصوصا در خلوت و بویژه در سحرگاهان راه به جایى نمى‏برند.

تأثیر عبادات در پالایش روح، در روایات اسلامى

این مسأله در روایات اسلامى بازتاب بسیار وسیع و گسترده‏اى دارد كه به گوشه‏اى از آن، در ذیل اشاره مى‏شود، و شرح تمام آن در خور كتاب مستقلى است:

1ـ در تمام روایاتى كه سخن از فلسفه احكام به میان آمده، اشاره به تأثیرعبادت در تهذیب نفوس و پالایش روح و صفاى دل شده است؛ از جمله، در كلمات قصار امیرمؤمنان على علیه السلام آمده است: «فرض الله الایمان تطهیرا من الشرك، والصلوة تنزیها عن الكبر و الزكاة تسبیبا للرزق، و الصیام ابتلاء لاخلاص الخلق؛ خداوند ایمان را براى تطهیر دل از شرك واجب فرموده، و نماز را براى پاك شدن از تكبر، و زكات را سبب روزى قرار داده، و روزه را وسیله‏اى براى پرورش اخلاص بندگان ..» . (6)

شبیه همین معنى با مختصر تفاوتى در خطبه معروف بانوى اسلام فاطمه زهرا3 دیده مى‏شود آنجا كه مى‏فرماید: «فجعل الله الایمان تطهیرا لكم من الشرك، و الصلوة تنزیها لكم عن الكبر، و الزكاة تزكیة للنفس و نماء فى الرزق، و الصیام تثبیتا للاخلاص ... ؛ خداوند ایمان را سبب پاكسازى شما از شرك قرار داده است و نماز را وسیله‏اى براى تطهیر قلوب از كبر، و زكات را موجب تزكیه نفس (از بخل و حرص و دنیا پرستى) و نمو روزى، و روزه را عامل تثبیت خلوص نیت» . (7)

2ـ در حدیث معروفى كه درباره نماز از پیامبراكرم صلى الله علیه و آله آمده، نماز را تشبیه به نهر آب زلال جارى مى‏كند كه بر در خانه انسان باشد و همه روز انسان خود را پنج بار در آن شست‏وشو كند؛ بدیهى است كه براثرآن، چیزى از آلودگیها در وى باقى نمى‏ماند؛ این حدیث نیز دلیل روشنى بر این مدعاست. (8)

و به همین ترتیب، درباره هر یك از عبادات آثارى ذكر شده كه شاهد گویاى تأثیر عبادت در تهذیب نفوس انسانى است.

3ـ در حدیث دیگرى از امام على‏بن‏موسى‏الرضا علیهما السلام درباره آثار عبادت بطور كلى چنین مى‏خوانیم: «فان قال فلم تعبدهم؟ قیل لئلا یكونوا ناسین لذكره و لا تاركین لادبه، و لا لاهین عن امره و نهیه، اذا كان فیه صلاحهم و قوامهم، فلو تركوا بغیر تعبد، لطال علیهم الامد فقست قلوبهم؛ اگر كسى بگوید: چرا خداوند به بندگانش دستور عبادات داده (مگر نیاز به عبادت آنها دارد؟) در پاسخ گفته مى‏شود، این به خاطر آن است كه یاد خدا را به فراموشى نسپارند، و ادب را در پیشگاه او ترك نكنند، و از امر و نهى او غافل نشوند، چرا كه در آن صلاح و قوام آنها است، و اگر مردم بدون پرستش و عبادت رها شوند، مدت زیادى بر آنها مى‏گذرد (و از یاد خدا غافل مى‏شوند) لذا دلهاى آنها قساوت پیدا مى‏كند» . (9)

به این ترتیب، روشن مى‏شود كه عبادت پروردگار قلب را بیدار، و روح را هشیار مى‏كند، و مایه یاد خداست كه آن نیز خمیر مایه اصلاح درون و برون است.

4ـ در حدیث دیگرى از امام على‏بن‏موسى‏الرضا علیهما السلام مى‏خوانیم كه در ضمن بر شمردن آثار سازنده نماز مى‏فرماید: «مع ما فیه من الایجاب و المداومة على ذكر الله عزوجل باللیل و النهار لئلا ینسى العبد سیده و م ـ دبره و خالق ـ ه، فیب ـ طر و یط ـ غى و یكون فى ذكره ل ـ ربه و قیامه بین یدیه زاجرا له عن المعاصى و مانعا له عن انواع الفساد؛ علاوه بر این كه عبادت، سبب تداوم ذكر خداوند متعال در شب و روز مى‏شود، تا بنده مولى و مدبر و خالقش را فراموش نكند، و نعمتهاى الهى مایه مستى و غرور او نشود، و به طغیان بر نخیزد، و یاد پروردگار و قیام در برابر او، وى را از معاصى باز مى‏دارد و مانع انواع فساد مى‏شود» . (10)

5ـ در حدیث دیگرى، از امام صادق علیه السلام در مورد آثار نماز و میزان قبولى آن چنین آمده است: «من احب ان یعلم ان قبلت صلاته ام لم تقبل فلینظر هل منعت صلاته عن الفحشاء و المنكر، فبقدر ما منعته قبلت؛ هر كس مى‏خواهد بداند آیا نماز او قبول شده یا نه ببیند آیا نمازش او را از زشتیها و بدیها باز داشته است یا نه؟ به همان اندازه كه او را باز داشته نمازش قبول شده است!» (11)

این عبارت با صراحت و وضوح، روشن مى‏كند كه نماز صحیح و كامل رابطه مستقیم و تنگاتنگى با مسایل اخلاقى و دعوت به خوبیها و نهى از بدیها دارد؛ و آنها كه نمازشان این اثر را ندارد، تنها به جسم نماز پرداخته‏اند؛ و به تعبیر، دیگر نمازى است اسقاط كننده تكلیف نه مورد قبول پروردگار.

6ـ در حدیث دیگرى از رسول‏خدا صلى الله علیه و آله در مورد فلسفه روزه چنین مى‏خوانیم : «ان الصوم یمیت مراد النفس و شهوة الطبع الحیوانى، و فیه صفاء القلب و طهارة الجوارح، و عمارة الظاهر و الباطن، و الشكر على النعم، و الاحسان الى الفقراء، و زیادة التضرع و الخشوع، و البكاء و جعل الالتجاء الى الله، و سبب انكسار الهمة، و تخفیف السیئات، و تضعیف الحسنات، و فیه من الفوائد ما لا یحصى؛ روزه هواى نفس و شهوت طبیعت حیوانى را مى‏میراند (و طغیان آن را فرو مى‏نشاند).

 

كتاب: اخلاق در قرآن، ج 1، ص 335

نویسنده: آیت الله مكارم شیرازى