قرآن كتاب جامعی است كه در همه حوزههای دانشی وارد شده و همه محصولات دانش؛ چه دانش بشری و چه وحيانی، میتواند در خدمت فهم قرآن باشد كه بسياری از آيات قرآن با بیتوجهی به دانشهای بيرونی ناشكفته و تفسير ناشده باقی میماند.
حجتالاسلام و المسلمين عبدالكريم بهجتپور، مدير گروه دانشنامه قرآنشناسی پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی، در گفتوگو با خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)، به بيان سخنانی درباره مباحث هرمنوتيك و تاريخ تفسيرنگاری اسلامی، روشهای عقلايی و متعارف فهم قرآن و نيز معيارهای تشخيص خطای در تفسير، از منظر مفسران مسلمان پرداخت.
وی در بخشی از سخنان خود اظهار كرد: دانش تفسير در بين مسلمانان از همان آغاز نزول قرآن فعال شد و در طی ادوار مختلف، از منابع مختلف از سؤال صحابه از پيامبر(ص) در فهم برخی از آيات گرفته تا حوزه ادبيات و لغت، سياق، اجتهادات شخصی، منابع اهل كتاب، منابع عقلی و رويكردهای جديد دانش بشری استفاده كرده است.
بهجتپور با مروری اجمالی بر سابقه تاريخ تفسيرنگاری قرآن كريم ادامه داد: بنا بر اين سابقه، بايد گفت كه سير تاريخ تفسيرنگاری ما از همان زمان پيامبر(ص) بوده و محصول متأخری نيست كه يكی دو قرن اخير به وجود آمده باشد. از همان زمانی كه قرآن نازل میشد، مسئله تفسير برای ما مطرح بوده است. ابتدا منابع آن روايی و در واقع پيوسته به وحی و به تعبيری وحیهای مكملی بود كه در خدمت فهم قرآن قرار میگرفت.
ما در تفسير از قرآن، حديث، تاريخ، شهودهای باطنی، علوم تجربی، علوم ابزاری (مانند لغت، ادبيات عرب، علم فقه، علم اصول، منطق) و حتی برخی از مطالب موجود در عهدين و نيز اقوال مفسرين بهره میگيريم و اين علوم را به استخدام تفسير قرآن در میآوريم و در اين ميان، نكته مهم در اينجاست كه با چه معيارهايی بايد از اين منابع استفاده كرد
اين محقق و پژوهشگر اضافه كرد: به تدريج علوم ادبی و بلاغی و در دوره پيشرفتهتر آن، دانشهای توليد شده بشر در خدمت فهم و تفسير قرآن قرار گرفت. اين دانشهای توليد شده بشر در مرحله نخست دانشهايی مانند كلام و فقه بود كه از خود منابع اسلامی برآمده بود و در مرحله دوم از دانشهايی مانند علوم تجربی، علوم انسانی و اجتماعی بود كه بشر در حوزههای مختلف به دست آورده بود.
نويسنده كتاب «درآمدی بر اصول تحول فرهنگی» با الهام از نزول تدريجی قرآن، پس از بيان اجمالی سير تفسيرنگاری در دنيای اسلام تصريح كرد: بر اساس اين رويكرد، يك نگاه كلان بر استفاده از اين منابع و ابزارها وجود داشته و آن اينكه قرآن كتاب جامعی است كه در همه حوزههای دانشی وارد شده است؛ حوزه هايی كه مستقيم يا غير مستقيم به نجات بشر از شقاوت يا تأمين سعادت او میانجامد.
مدير گروه دانشنامه قرآنشناسی پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی ادامه داد: بر اين اساس، اصل بر اين است كه همه محصول دانش، چه دانش بشری كه بشر مستقيماً خود توليد كرده و چه دانش وحيانی كه در اثر تعامل با منابع دينی به دست آورده، همه اينها میتواند در خدمت فهم قرآن قرار بگيرد.
وی خاطرنشان كرد: ما در تفسير از قرآن، حديث، تاريخ، شهودهای باطنی، علوم تجربی، علوم ابزاری (لغت، ادبيات عرب، علم فقه، علم اصول، منطق) و حتی برخی از مطالب موجود در عهدين و نيز اقوال مفسرين بهره میگيريم و اين علوم را به استخدام تفسير قرآن در میآوريم و در اين ميان، نكته مهم در اينجاست كه با چه معيارهايی بايد از اين منابع استفاده كرد.
نويسنده كتاب «تحريفناپذيری قرآن» بيان كرد: استفاده بی حد و حصر و بدون ضابطه از اين منابع است كه نگرانی توليد میكند، وگرنه استفاده از همه اين منابعی كه در اختيار فهم میتوانند قرار بگيرند، به طور غالب مورد انكار قرار نگرفته است.
وی افزود: البته در رويكردهايی مانند رويكرد اخباريون شيعه، سلفیها و اهل حديث اهل سنت، اعتقاد بر اين است كه تفسير قرآن جز به وسيله روايت جايز نيست (لا يجوز الا بالاثر الصحيح)؛ اين نظريهای است كه مورد توجه قرار نگرفته است و مفسرين قرآن با توجه به وجود سؤالاتی كه جواب آنها در روايات و تراث گذشته به دست نمیآمد، به طور طبيعی برای بررسی لايههای قرآن، به سمت منابع ديگر دانش رفتند و اين نظريه را نپذيرفتند.
عضو هيئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی اضافه كرد: همچنين اينكه برخی گفتند كه ما تفكيكی هستيم و در هنگام رجوع به قرآن، خود را از همه دانشها خالی میكنيم و از دانشهای ديگر برای فهم قرآن استفاده نمیكنيم، نيز مورد توجه قرار نگرفت و معلوم شد كه لايههايی از قرآن به طور طبيعی با دانشهای بيرون پيوند دارد.
وی تشريح كرد: برای مثال ما نمیتوانيم از دانش تجربی در مواردی كه قضايای موجود در آيه، قضايای معقول و مورد پذيرشی است، استفاده نكنيم و آن آيه را كما هو حقه بفهميم. بسياری از آيات قرآن با بیتوجهی به دانشهای بيرونی ناشكفته و تفسير ناشده باقی خواهد ماند. بنابراين اين رويكردها نمیتوانست و نتوانست جلوی استفاده از منابع تفسيری را بگيرد.
حجتالاسلام بهجتپور خاطرنشان كرد: حال كه ما پذيرفتيم از همه منابع عقلی و نقلی در خدمت فهم قرآن استفاده كنيم، سؤال مهمی كه كه در اينجا پيش میآيد آن است كه موانع و آسيبهای موجود در اين رويكرد چيست؟ مفسرين قاعدتاً در اينجا بايد به هشدارها و چراغ خطرهايی كه در هنگام استفاده و بهرهگيری از اين منابع است، توجه كنند.