طرفداران مكتب تفسيری روايی محض معتقدند كه بهره ما از معانی قرآن به همان مقدار است كه در روايات بيان شده است، در حالی كه روايات متعددی در دست است كه در آنها ائمه(ع) مخاطبان خود را به فهم قرآن ارجاع داده‌اند و اين خود شاهدی بر امكان فهم قرآن ـ مازاد بر روايات ـ از سوی غير معصومين است.

به گزارش خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)، حجت‌الاسلام و المسلمين علی‌اكبر بابايی، عضو هيئت علمی گروه قرآن‌پژوهی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، دو فصل از فصول اثر جديد خود با عنوان «بررسی مكاتب و روش‌های تفسيری» (فصل چهارم و پنجم) را به معرفی و نقد مكتب تفسيری روايی محض و معرفی نمونه‌هايی از اين مكتب تفسيری در ميان تفاسير شيعه و اهل سنت اختصاص داده است.

حجت‌الاسلام بابايی در گفت‌و‌گو با ايكنا به بررسی برخی از ادله طرفداران مكتب تفسير روايی محض و سپس نقد آن ادله پرداخت و اظهار كرد: در فصل چهارم از اين كتاب، پس از تعريف مكتب تفسيری روايی محض، طرفداران اين مكتب را به شكل مستند معرفی و دلايل قرآنی و روايی آنان را بررسی كرده‌‌ام؛ در اين مبحث دسته‌بندی خاصی برای آيات و روايات مورد استناد انجام شده و پس از آن چند دليل قرآنی، عقلی و روايی برای اعتبار تفسير غير روايی بيان شده است.

تفسير عقلی قرآن در زمان معصومين(ع) هم وجود داشته است

وی با بيان اين‌كه در اثر خود چهار دليل برای اعتبار تفسير غير روايی ذكر كرده است، تشريح كرد: تفسير عقلی قرآن كه در آن از سيره عقلا در فهم قرآن استفاده می‌شود، در زمان معصومين(ع) هم وجود داشته و رد و انكاری از سوی ايشان ـ نه از جانب پيامبر(ص) و نه از جانب ائمه(ع) ـ نسبت به اين تفسير نشده است و همين مطلب نشانگر آن است كه روش عقلايی در تفسير قرآن مورد امضای آنان بوده است.

اين‌گونه نيست كه اگر روايتی در توجيه معنای يك آيه نداشتيم، به كلی راه برای فهم آن آيه بسته باشد و ما می‌توانيم با تحليل‌های صحيح ادبی، قرائن تاريخی، تدبرهای عقلی و فقهی و... مطالبی را از آن آيه بفهميم

اين محقق و قرآن‌پژوه تصريح كرد: طرفداران مكتب تفسيری روايی محض معتقدند كه استفاده ما از قرآن فقط بايد در حدی باشد كه در روايات آمده و بهره ما از معانی قرآن به همان مقدار است كه در روايات بيان شده است و مازاد بر آن، اگر از قرآن چيزی بفهميم، معلوم نيست كه مراد خداوند متعال باشد. بنده در اين كتاب ادله آنها را نقل كرده و گفته‌ام كه دليلی بر اين مدعا نيست.

طرفداران مكتب تفسيری روايی محض: تفسير غيرمعصوم از آيات قرآن اعتبار ندارد

وی ادامه داد: طرفداران مكتب تفسيری روايی محض برآنند كه ما نمی‌توانيم از آيات كريمه قرآن فهمی داشته باشيم؛ به اعتقاد برخی ما اصلاً نمی‌توانيم چيزی را از قرآن بفهميم و برخی ديگر معتقدند كه بخشی از قرآن را كه ظاهر و آشكار است و نيازی به تفسير ندارد، می‌توانيم بفهميم، اما آن چه از قرآن كه نياز به تفسير داشته باشد، نمی‌توانيم بفهميم و فهم و تفسير غيرمعصوم در زمينه اين آيات اعتبار ندارد.

حجت‌الاسلام بابايی خاطرنشان كرد: بنده در اين اثر حدود 24 آيه قرآن را در سه محور و 82 روايت را در هشت محور دسته‌بندی و كيفيت استناد طرفداران مكتب تفسيری روايی محض به آيات و روايات را بررسی و سپس دلايل آنها را برای اين مدعا كه «فهم مازاد بر روايات معلوم نيست كه مراد خداوند متعال باشد» نقد كرده‌ام.

يكی از دلايل اعتبار تفسير غيرمعصوم، عرف عقلا در فهم متن است

وی اضافه كرد: يكی از دلايلی كه برخی از هواداران مكتب تفسيری روايی محض ذكر كرده‌اند، اين است كه ما برای اعتبار تفاسير غيرمعصومين دليلی نداريم. ما در پاسخ به اين مدعا گفته‌ايم كه يكی از دلايل اعتبار تفسير غير معصوم سيره عقلاست و اينكه در عرف عقلا با روش خاصی به تفسير متن می‌پردازند و اين روش در زمان معصومين(ع) نيز مطرح بوده و اين شيوه عقلا در تفسير، از جانب ايشان مورد انكار واقع نشده و بلكه از سوی ايشان تأييد و امضا شده است.

آيات تحدی؛ شاهدی بر فهم قرآن از سوی غيرمعصومين

اين عضو هيئت علمی گروه قرآن‌‌پژوهی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه افزود: همچنين آيات تحدی قرآن كه مشركان را دعوت به هماوردی با قرآن كرده است، به خوبی نشان می‌دهد كه آنچه مشركان از آيات می‌فهميده‌اند، اعتبار داشته و اگر مشركين مراد خداوند متعال و معنای آيات را به هيچ نحو نمی‌فهميدند، آن تحدی معنايی نمی‌داشت.

آيات ناظر بر ترغيب به تدبر و پندآموزی نيز نشانگر امكان فهم غيرمعصومين از قرآن است

وی تصريح كرد: همچنين آياتی از قرآن مانند آيه شريفه «وَلَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِن مُّدَّكِرٍ؛ و قطعا قرآن را براى پندآموزى آسان كرده‏ ايم، پس آيا پندگيرنده‏ اى هست» (قمر/17) و نيز آيات بسياری كه ترغيب به تدبر در قرآن كرده‌اند، نشان می‌د‌هد كه بدون مراجعه به روايات نيز می‌توان مطالبی از قرآن فهميد. البته بديهی است كه غيرمعصومين نمی‌توانند تمام معانی و مراتب آيات قرآن را بفهمند، با اين حال، اين گونه هم نيست كه به كلی از فهم قرآن ممنوع و محروم باشند.

طرفداران مكتب تفسيری روايی محض معتقدند كه استفاده ما از قرآن فقط بايد در حدی باشد كه در روايات آمده و بهره ما از معانی قرآن به همان مقدار است كه در روايات بيان شده است و مازاد بر آن، اگر از قرآن چيزی بفهميم، معلوم نيست كه مراد خداوند متعال باشد. بنده در اين كتاب ادله آنها را نقل كرده و گفته‌ام كه دليلی بر اين مدعا نيست

روايات متعدد ائمه(ع) در ارجاع مخاطبان به فهم قرآن؛ شاهدی ديگر

اين محقق و پژوهشگر عنوان كرد: همچنين روايات متعددی كه در آنها امامان معصوم(ع) ما را به فهم قرآن (چه در اعتقادات، چه در احكام فقهی و ...) ارجاع داده‌اند، شاهدی بر اين مطلب هستند كه غيرمعصومين هم می‌توانسته‌اند از قرآن چيزی بفهمند.

حجت‌الاسلام بابايی در توضيح اين مطلب اظهار كرد: برای نمونه در نهج‌البلاغه آمده است كه شخصی سؤالی درباره صفات خدای متعال داشته و اميرالمؤمنين(ع) خطاب به وی می‌فرمايند: «فانظر أیّها السائل فما دلّك القرآن عليه من صفته فائتمّ به و استضی‏ء بنور هدايته؛ ای سؤال‌كننده! نگاه كن به آنچه كه قرآن تو را بر صفت خدا دلالت می‌كند و از آن پيروی كن و روشنی بگير».

تفسير غيرروايی اعم از تفسير عقلی است

وی با تأكيد بر اين كه اين‌گونه روايات نشانگر آن است كه غيرمعصوم هم می‌تواند از آيات قرآن مطالبی را بفهمد، خاطرنشان كرد: تفسير غير روايی اعم از تفسير عقلی است، چرا كه عقل در همه جا، حتی در تفسير روايی نقش دارد. اين‌گونه نيست كه اگر روايتی در توجيه معنای يك آيه نداشتيم، به كلی راه برای فهم آن آيه بسته باشد و ما می‌توانيم با تحليل‌های صحيح ادبی، قرائن تاريخی، تدبرهای عقلی و فقهی و ... مطالبی را از آن آيه بفهميم.

اين عضو هيئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گفت: تفاسير روايی محض تفاسيری هستند كه فقط به نقل روايت اكتفا كرده و هيچ توضيحی درباره روايت و آيه مطرح نكرده‌اند (مانند درالمنثور سيوطی، القرآن العظيم ابن‌ حاتم رازی و تفسير بخاری از تفاسير اهل سنت و تفسير عياشی، تفسير فرات كوفی، البرهان سيدهاشم بحرانی و نورالثقلين حويزی از تفاسير شيعی) و بنده در فصل پنجم اين كتاب به كاستی‌ها و نقاط ضعف اين دسته از تفاسير اشاره كرده‌ام.

يادآور می شود حجت الاسلام و المسلمين بابايی در كتاب تازه منتشر شده خود با عنوان «بررسی مكاتب و روش‌های تفسيری» به ارائه مطالب مختلفی در عرصه مطالعات قرآنی پرداخته كه علاوه بر تعريف، معرفی و نقد مكتب تفسيری روايی محض، می توان به موضوعاتی چون تعريف مبانی تفسير و روش‌های تفسيری و دلايل عقلی، قرآنی و روايی برگزيده بودن ائمه معصومين(ع) در تفسير قرآن اشاره كرد.

تبيين ويژگی‌های مكتب و روش تفسيری با استناد به رهنمودهای كلی برگرفته از روايات، بررسی مكتب و روش تفسيری صحابه و طرح و نقد نظرات مختلف در اين زمينه و تعريف، بررسی و نقد مكتب تفسيری باطنی محض و دلايل طرفداران آنها از ديگر موضوعات بررسی شده در اين كتاب محسوب می شوند. جلد دوم اين كتاب با موضوع «بررسی مكتب تفسيری اجتهادی و اقسام آن» نيز در آينده‌ای نزديك منتشر خواهد شد.