گردآوري و تنظيم: رضا صابري خورزوقي
ابن سينا دانشمند نامي قرن پنجم هجري كه در پزشكي، فلسفه و.... سرآمد عصر خود بود پيش از ده سالگي، قرآن مجيد را حفظ كرد. {ريحانة الادب، ج 7، ص 582}
در مشرق زمين فلسفه يوناني هيچگاه مفسري با عمق و دقت ابوعلي سينا نداشته است. ابوعلي سينا فلسفه ارسطو را با آراي مفسران اسكندراني و فلسفه نو افلاطوني تلفيق كرد و با نبوغ خاص خود آنها را با نظر يكتا پرستي اسلام آموخت و به اين طريق، در فلسفه مشايي مباحثي آورد كه در اصل يوناني آن سابقه نداشت.
ابن سینا بیشترین آثار را از خود به جای گذاشته است، تا جائی که بیش از 254 کتاب و رساله به نام او در کتابخانه‌ها موجود است.[ابن سینا، مرعشی، ص 106] مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: قانون، شفاء، اشارات، حاصل و محصول، هدایة الحکمه، القولنج، الادویه القلبیه و... ایشان در 16 سالگی به فراگیری علم طب پرداختند و در این زمینه می‌گوید:
پدرم مرا به آموزگاران سپرد
تا قرآن و ادب بیاموزم
بخشی از زندگینامه او به گفته خودش به نقل از شاگردش ابو عبید جوزجانی بدین شرح است:
پدرم عبدالله از مردم بلخ بود در روزگار نوح پسر منصور سامانی به بخارا درآمد. بخارا در آن عهد از شهرهای بزرگ بود. پدرم کار دیوانی پیشه کرد و در روستای خرمیثن به کار گماشته شد. به نزدیکی آن روستا، روستای افشنه بود. در آنجا پدر من، مادرم را به همسری برگزید و وی را به عقد خویش درآورد. نام مادرم ستاره بود من در ماه صفر سال ۳۷۰ از مادر زاده شدم. نام مرا حسین گذاشتند چندی بعد پدرم به بخارا نقل مکان کرد در آنجا بود که مرا به آموزگاران سپرد تا قرآن و ادب بیاموزم. دهمین سال عمر خود را به پایان می‌بردم که در قرآن و ادب تبحر پیدا کردم آنچنان‌که آموزگارانم از دانسته‌های من شگفتی می‌نمودند.
و از آنجا که پدرش عبدالله سخت در تعلیم و تربیت او می کوشید و خانه او محل ملاقات دانشمندان دور و نزدیک بود، ابن سینا تا ده سالگی تمام قرآن و صرف و نحو را آموخت و آن‌گاه به فرا گرفتن منطق و ریاضیات پرداخت. استاد وی در علم ریاضیات «ابو عبدالله ناتلی» بود. وی در ده سالگی حافظ قرآن كریم شد
{ برگرفته از مقدمه كتاب دانشنامه علایی} + (http://www.tebyan.net/index.aspx?pid=3206) + (http://www.hodablog.net/files/maghalat/aboalisina.htm)
وي، خود مي‌گويد: در ده سالگي قرآن را حفظ نموده و در ادبيات، مقامي کسب کردم که همدرسانم را تحت الشعاع قرار داده بودم.
هر سه روز یک‌بار قرآن را ختم می‌کرد
آیت‌الله غیاث‌الدین طه محمدی، رئیس بنیاد علمی و فرهنگی بوعلی‌سینا و نماینده ولی فقیه در همدان ، در گفتگو با فارس درباره مقام و معنویت ابن سینا گفت: بوعلی رساله‌های فراوانی در عشق، موسیقی و تفسیر قرآن دارد. حتی در بعضی از کتاب‌ها دیده‌ام که بوعلی هر سه روز یک‌بار قرآن را ختم می‌کرد. با چند جمله، حق مطلب در رابطه با این شخصیت عظیم علمی و فرهنگی ادا نمی‌شود.
{http://www.asriran.com/fa/news/220552}
گردآورنده: البته منظور از اينكه «هر سه روز یک‌بار قرآن را ختم می‌کرد» قطعاً اين نيست كه او هميشه و دائم درحال قرائت قرآن بوده و با توجه به اشتغالات علمي بسيار بوعلي، يقيتاً منظور اين است كه در فرصت‌هائي كه به هر دليل از اشتغالات علمي دور مي‌شده اين چنين با قرآن اُنس داشته كه همه وقت خود را صرف قرائت كتاب الهي مي‌كرده است.
در مشکلات علمی و حل آن
به نماز تمسک می‌جست
ایشان عاشق مطالعه بود در حالات او نوشته‌اند کتاب «ما بعدالطبیعه»ی ارسطو چهل بار بازخوانی کرده است. همچنین نسبت به دستورات دینی و شعائر مذهبی اهتمام داشته و اهل عبادت بوده و در مشکلات علمی و حل آن به نماز تمسک می‌جست، و در قرائت قرآن، حفظ و تفسیر همت داشت، و برخی از سوره‌ها را تفسیر نموده و علاوه بر فلسفه و طب، به فقه، حدیث، تفسیر، هیئت، نجوم و ریاضی آگاهی داشت و در 18 سالگی از بیشتر علوم فارغ شد. ایشان به عرفان نیز گرایش داشته که در نمط نهم و دهم کتاب اشارات بدان پرداخته است.
در مذهب او اختلاف است ولی از نوشته‌ها و اشعار او استفاده می‌شود که او شیعه بوده است و در سال 428 هـ . ق درگذشت و در مورد محل وفات او اختلاف است بعضی‌ها همدان و بعضی دیگر اصفهان نوشته‌اند.[*] امروزه آرامگاه او در همدان مشهور است.
[*] ر.ک: ابن سینا، محمود مرعشی، انتشارات نبوغ، چ اول، قم، 1341؛ ر.ک: ابن سینا، اشکوری و اردکانی، ابراهیم دیباجی، امیرکبیر، تهران، چ اول، 1364، و ر.ک: نابغه شرق سرگذشت ابوعلی سینا، انتشارات پروین، 1350، بی‌تا، بی‌جا، ص 30 ـ 10
تفسير ابن سينا بر قرآن
تفسير سوره‌هاي كوچك قرآن كه توسط ابن سينا به شيوه حكمي و فلسفي نگاشته شده است و تا عصر حاضر از گزند حوادث روزگار در امان مانده است، بحث درچند سوره‌هاي نسبتا كوچك قرآن كريم است.
كهن ترين نسخه شناخته شده تفسير او در كتابخانه موقوفه شيخ محمد صالح برغاني حائري در كربلا است كه شامل
1) النيروزية
في معاني الحروف الهجائية :
ابن سينا در اين تفسير به معني حروف هجائيه اوائل بعضي سور قرآن كريم و كشف اسرار و حل غوامض آن پرداخته است و آن را به عنوان تحفه عيد نوروز به امين ابي بكر محمد بن عبداللّه (عبيداللّه) اهدا كرده است و مرتب بر سه فصل مي باشد
الف) ترتيب الموجودات و خاصية كل مرتبة منها
ب) كيفية الحروف و دلالتها
ج) دلالة حروف اوائل السور في القرآن
و نيز از اين اثر وي، نسخه‌اي به شماره 5945 در كتابخانه آستان قدس رضوي محفوظ است و ضمن نه رسائل ديگر در بمبئي به سال 1318 ق تحت عنوان (تسع الرسائل) به اهتمام ملك الكتاب شيرازي چاپ اول گرديده است.
2) تفسير المعوذتين
ضمن سوره الناس و سوره الفلق كه در دهلي و در مصر چاپ گرديده است.
3) تفسير سوره الاخلاص;
از اين تفسير، نسخه مورخه 743 ق را كه ملحق به آخر تفسير جوامع الجامع طبرسي بوده، و دو نسخه در كتابخانه آستان قدس رضوي محفوظ است و مكررا چاپ شده است.
4) تفسير سوره الحمد؛
در مصر به اهتمام محيي الدين صبري الكردي در مجموعه‌اي كه شامل 18 رساله است تحت عنوان جامع البدايع چاپ گرديده است.
5) تفسير سوره الفلق.
دو نسخه خطي آن در كتابخانه آستان قدس رضوي موجود است و ضمن تفسير سوره‌هاي الناس و المعوذتين در تهران و دهلي و قاهره به طبع رسيده است. و همچمين ضميمه شرح الهداية نيز چاپ شده است.
6) تفسير سوره الناس؛
نسخه خطي آن در كتابخانه آستان قدس رضوي ضمن سوره الفلق و تفسير المعوذتين محفوظ است و در دهلي و قاهره و تهران چاپ سنگي شده و مجددا ضمن شرح الهداية ملاصدرا شيرازي چاپ گرديده است.
7) تفسير سوره الاعلي؛
دو نسخه خطي در كتابخانه آستان قدس رضوي محفوظ است.
شيخ آقابزرگ تهراني در الذريعة مي نويسد: نسخه تفسير سوره الاعلي و تفسير سوره الاخلاص و تفسير المعوذتين، به خط محمود تبريزي، شاگرد ميرصدرالدين دشتكي، در كتابخانه سيد نصراللّه تقوي در تهران محفوظ است.
8) تفسير آيه ثم استوي الي السماء
(آيه 10 سورة حم السجده)؛ ضمن تفسير سوره الناس و تفسير سوره الفلق در مجموعة الرسائل در تهران به سال 1313 ق، چاپ سنگي به خط عبدالكريم شيرازي چاپ شده است و همچنين در حاشيه كتاب شرح الهداية ملاصدرا شيرازي تجديد طبع گرديده است.
9) تفسير آيه دخان؛
ضمن آيه استوي الي السماء ضمن مجموعة الرسائل كه شامل 16 رساله است در تهران چاپ سنگي گرديده است.
تأويل الآيات؛ تفسير اثبات النبوة و تأويل ما في كلمات الانبياء من الرموز,
اين اثر شيخ الرئيس ابوعلي سينا شامل تأويل چند آيه از آيات قرآن كريم : آيه نور; آيه علي العرش استوي ; تأويل الملك؛ تأويل لثواب و العقاب؛ تأويل آيات الجنة و ابوابها الثمانية؛ تاويل آيات النار و ابوابها السبعه؛ تأويل التسعة عشر.
ابن سينا با مشرب فلسفي خود به شيوه كلامي به بيان شرح و تأويل رموز وحي و تفسير آيات مذكور پرداخته است.
نسخه اين تفسير ضمن مجموعه‌اي از رسائل وي در كتابخانه شيخ‌هادي آل كاشف الغطاء در نجف محفوظ است.
{برگرفته از : اعيان الشيعة، 6/69; الاعلام، زركلي، 2/241; آداب اللغة، 2/336; الذريعة، تحت عناوين فوق ; شذرات الذهب، 3/234; تاريخ حكماء الاسلام، 27; فهرست الفبائي كتب خطي كتابخانه مركزي آستان قدس، 135 چاپ اول و دوم ; لسان الميزان 2/291; معجم المطبوعات، 1/127; معجم الدراسات القرانيه، 86; مفسران شيعة، 94; مؤلفين كتب چاپي فارسي و عربي، خانبابا مشار, 2/779; ميزان الاعتدال، 1/539; النابس في القرن الخامس، 63; وفيات الاعيان، ابن خلكان، 2/157}
براي كمال، گوهری مناسب و شايسته‌ي آن كمال لازم است
او چه زيبا فرموده است:
«تعداد واصلان به حق اندك است و جناب حق به روی هر كس باز نيست. او اشاره ميكند كه علت انكار مردم نسبت به مسايل عرفاني، جهل و نادانی آنان است، و اين نوع كمال برای هر كسی ميسر نيست، زيرا با اكتساب محض فراهم نميگردد، بلكه علاوه بر اكتساب، گوهری مناسب و شايستهء آن كمال لازم است «.
{برگرفته از اشارات و تنبيهات » علی سينا، نگارش دوكتور حسن ملكشاهی}
برايم قرآن بخوان
و نهايتاً در نخستين جمعه ماه مبارك رمضان شيخ الرئيس را روي تخت رواني كه با دو اسب كرند حمل مي شد ، نهاده بودند. رفته رفته غروب افق را مي پوشاند. عصر بود و بانگ موذن مومنان را به نماز دعوت مي كرد.
همچنانكه ابوعلي سينا دست لرزانش را به سمت شاگردش دراز مي كرد، سرفه هاي شديد و پي در پي پيكرش را مي لرزاند و چند قطره خون در كنار لبانش پديدار شد، و فقط قدرت يافت اين چند كلمه را ادا كند :
«فرمانروايي كه طي اين سالها جسم مرا به اين خوبي اداره مي كرد ، متاسفانه در وضعي نيست كه به كارش ادامه دهد. گمان كنم وقت آن رسيده كه خيمه ام را بر چينم ».
ابوعبيد با چهره خيس از اشك سعي كرد چيزي بگويد ، ولي كلمه اي از دهانش خارج نشد. نمي فهميد و نمي خواست بفهمد.
شيخ الرئيس نفس نفس مي زد و بعد از مدتي مكث ، فرمود :
« سعي كن نوشته هايم را جمع آوري كني . آنها را به تو مي سپارم . خداوند هر سرنوشتي را كه استحقاق دارد، برايش تعيين مي كند».
ساكت شد . پلكهايش را بر هم گذاشت و در همان حال گفت :
« ابوعبيد، دوست من ، اكنون برايم قرآن بخوان . چند آيه از قرآن تلاوت كن» .
آن روز اول ماه رمضان سال ۴۲۸ هجري قمري بود . شيخ الرئيس ابو علي سينا در حالت بيماري در حاليكه تنها پنجاه و هفت سال از عمرش مي گذشت، درهمدان دار فاني را وداع گفت و در همانجا مدفون شد. آرامگاه او اكنون در آن شهر است.