مترجم قرآن كريم با اشاره به تعبير «معدن كلمةالله» كه از سوی امام حسن عسكری(ع) درباره امام صادق(ع) به كار رفته است، گفت: با مراجعه به تفاسير شيعی میبينيم كه ذيل تفسير اكثر آيات شريفه قرآن بيانی نيز از امام صادق(ع) وجود دارد و در بين ائمه طاهرين(ع) میتوان تعبير «مبين جامع قرآن» را برای ايشان به كار برد.
حجتالاسلام والمسلمين سيدكاظم ارفع، مترجم قرآن كريم، نهجالبلاغه و صحيفه سجاديه، در گفتوگو با خبرگزاری قرآنی ايران(ايكنا)، با تأكيد بر يكپارچگی قرآن گفت: قرآن خود بيان میكند كه برخی از آيات محكم و برخی متشابهاند، بدين معنا كه برخی از آيات در تبيين مطالب صراحت دارند و برخی ديگر اشاراتی هستند كه تبيين حقيقی آنها نياز به توجه به كليات حاكم بر مفاهيم قرآنی دارند و اگر تنها به ظاهر اين آيات اكتفا شود معنا منحرف میشود و افراد در ضلالت میافتند.
حجتالاسلام ارفع در اين باره به آيه 7 سوره مباركه آل عمران اشاره كرد كه میفرمايد: «آیَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ؛ آنها اساس كتابند و [پارهاى] ديگر متشابهاتند [كه تاويلپذيرند] اما كسانى كه در دلهايشان انحراف است براى فتنهجویى و طلب تاويل آن [به دلخواه خود] از متشابه آن پيروى میكنند.»
وی با اشاره به آيه «الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى؛ خداى رحمان كه بر عرش استيلا يافته است(۵/ طه) بيان كرد: در اينجا اگر تنها به ظاهر آيه متمسك شويم بیشك بايد ـ العياذ باالله ـ برای خداوند مكان فرض كنيم و به جسميت حضرت حق(جل وعلا) قائل شويم. در حالی كه شيخ صدوق در كتاب «توحيد» تفسير اين آيه را از قول امام صادق(ع) نقل میكند كه ايشان فرمودهاند: «ان الله علی العرش استوا استولاء» استوا در اينجا به معنای استيلاست يعنی وجود پروردگار بالاتر است و بر تمام كائنات و موجوداتی كه خلق كرده است اشراف و استيلا دارد و بر آنها مستولی است.
اين مترجم قرآن كريم افزود: از همين روی میبينيم كه برخی از آيات قرآن نياز به تفسير و نياز به مفسری دارد كه از معنای قرآن آگاه و با آن پيوسته باشد و حضرت حق حقيقت كلام خود را بر او آشكار ساخته باشد. در غير اين صورت تفسير از قرآن جدا خواهد بود و به دنبال آن شبهات متعدد و سنگينی مطرح میشود.
وی در ادامه سخن خود به حديث ثقلين اشاره كرد و گفت: در اين روايت متواتر كه اهل سنت و شيعه آن را فراوان نقل كردهاند آمده است كه «إِنِّی تَارِكٌ فِيكُمُ الثِّقْلَیْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّى یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ؛ من در ميان شما دو امانت گرانبها بر جای میگذارم يكی كتاب خدا و ديگر اهل بيتم اين دو هرگز از هم جدا نمیشوند تا اينكه در حوض بر من وارد شوند». اين بدين معناست كه شما تنها با كتاب خدا نمیتوانيد رستگار شويد بلكه وجود عترت و قرآن ناطق هم برای پيدا كردن فهم قرآنی لازم و ضروری است.
حجتالاسلام ارفع با تأكيد بر اينكه شعار «حسبنا كتاب الله» نشاندهنده رويكردی اشتباه به قرآن است، اظهار كرد: آنان كه بر چنين رويكردی پای میفشارند اگر دريابند كه خود نيز نمیتوانند در صدور احكام فقهی تنها به قرآن اكتفا كنند بر اشتباه خود آگاه میشوند. در عمل نيز میبينيم كه هر فرقهای با نظراتی بيرون از قرآن دست به دينسازی زده و قرآن را به رأی خويش تفسير میكند.
وی افزود: اما به عقيده ما مفسران حقيقی قرآن امامان معصومی هستند كه برگزيده شده از سوی خداوندند و با علم لدنی و خدايی خويش به تشريح و تبيين سخنان او میپردازند. بنابراين نتيجه میگيريم كه اولاً تفسير از ضروريات و الزمات فهم و درك قرآن است و ثانياً برای دستيابی به تفسير صحيح بايد به آن افرادی مراجعه كنيم كه از قرآن هيچ گونه جدايی و فاصلهای ندارند.
اگر ما روش تفسير را به معنای روش كشف معنا مورد نظر قرار دهيم اين عنوان درباره معصومين(ع) صدق نخواهد كرد چرا كه روش تفسير در اين صورت ابزاری برای درك معنای متن قرآن است درحاليكه ائمه معصومين(ع) به واسطه علم الهی خود نيازی به چنين ابزاری ندارند
اين پژوهشگر دينی در ادامه به نقش امام صادق(ع) در تبيين معارف قرآن اشاره و اظهار كرد: نقش امام صادق(ع) در تفسير قرآن نسبت به ساير ائمه(ع) بسيار برجسته است و يكی از علل اين امر اقتضای موقيعت سياسی اجتماعی حضرت بود، به گونهای كه ايشان از فرصت منحصر به فردی برای نشر معارف ناب محمدی و ارائه حقايقی كه در متن قرآن نهفته است برخوردار بودند.
وی با اشاره به تعبيرهای به كار رفته درباره امام صادق(ع) در خطابات و زيارتها، گفت: در اين متون تعبيراتی ويژه درباره ايشان به كار رفته كه از جمله اين تعبيرها «معدن كلمه الله» است. اين تعبيری است كه در صلوات چهاردهگانهای كه مرحوم محدث قمی در انتهای «مفاتيح الجنان» آورده از سوی امام حسن عسكری(ع) خطاب به جد بزرگوارشان، حضرت امام صادق(ع) عنوان شده است. و در واقع به اين معناست كه ای بزرگواری كه معدن و مخزن كلمه خدا هستی و مبين و مركز آن چيزی هستی كه خدا فرموده است.
اين مترجم قرآن همچنين با اشاره به روايات متعدد منقول از امام صادق(ع) در توضيح آيات قرآن، عنوان كرد: ما به تجربه و مطالعه به اين نتيجه رسيدهايم كه تقريباً آيهای در كتاب خدا نيست مگر اين كه امام صادق(ع) درباره آن بياناتی فرمودهاند. يعنی شما اگر به تفاسير شيعی مثل «مجمع البيان»، «الميزان»، «كوفی»، «برهان» و ... مراجعه كنيد، میبينيد كه ذيل تفسير اكثر آيات شريفه قرآن بيانی نيز از امام صادق(ع) وجود دارد. بنابراين میتوان تعبير «مبين جامع قرآن» را در بين ائمه طاهرين(ع) برای ايشان به كار برد.
حجتالاسلام ارفع در پاسخ به پرسش از روش تفسيری امام(ع) گفت: اگر ما روش تفسير را به معنای روش كشف معنا مورد نظر قرار دهيم اين عنوان درباره معصومين(ع) صدق نخواهد كرد چرا كه روش تفسير در اين صورت ابزاری برای درك معنای متن قرآن است درحاليكه ائمه معصومين(ع) به واسطه علم الهی خود نيازی به چنين ابزاری ندارند.
وی اضافه كرد: با اين حال آن چه در توضيح و تبيين قرآن از سوی ائمه(ع) مد نظر قرار گرفته سخن گفتن براساس فهم مخاطب بوده است، كه میتوان به عنوان روش تبيينی ايشان از آن ياد كرد. در واقع هرچند اين بزرگواران گاه بیمقدمه در خطابات و آموزشهای خود مطالبی را بيان میكردهاند اما هم در اين موارد و هم در مواردی كه در پاسخ به سؤالی سخن گفتهاند يا در جمعی از مباحثان بيانی داشتهاند در همه اين موارد به مقتضای مخاطبان سخن میگفتهاند و براساس فهم آنان بيانی از آيات قرآن ارائه میكردهاند.
مترجم قرآن كريم، نهجالبلاغه و صحيفه سجاديه در پايان خاطر نشان كرد: اين مطلبی است كه در دانشهای مربوطه نيز اثبات شده كه در هر جمع و موقعيت بايد براساس آن جمع و موقعيت و با شنوندههای گوناگون به طرق متفاوت بايد سخن گفت همانگونه كه فرمودند «كلم الناس علی قدر عقولهم». در واقع آن بزرگواران مخاطبشناس بودند و از شكل سؤال فرد و احوالات او متوجه سطح فهم و درجات وجودی وی میشدند و درمیيافتند كه چگونه پاسخی درخور فهم و هدايت اوست.