کتاب «نجوم در ایران و جهان اسلام (آفرینندگان فرهنگ و تمدن اسلام و بوم ایران)» نوشته علی‌اکبر ولایتی از سوی شرکت سهامی کتابهای جیبی وابسته به انتشارات امیرکبیر منتشر شد.
خبرگزاری مهر - گروه فرهنگ و ادب: نویسنده در کتاب حاضر کوشیده است نجوم در تمدن ایران و اسلام را معرفی و بررسی کند و نشان دهد که به ویژه ایرانیان در تمدن اسلامی چه مرزهایی در علم نجوم را درنوردیده­اند.

کتاب در چهار فصل تهیه و تنظیم شده است؛ ولایتی فصل اول را به نجوم پیش از دوران اسلامی اختصاص داده و در آن به بررسی عناوینی همچون اخترشناسی در بین‌النهرین باستان، اخترشناسی در مصر باستان، یونان باستان، هند باستان، ایران باستان و نجوم در نزد اعراب قبل از اسلام پرداخته است.

به اعتقاد مولف، مردمان دوران باستان به آسمان و نمودهایش می­نگریستند تا از روی آنها فصول چهارگانه را، که کشاورزی بدان­ها وابسته است، بشناسند یا از طلوع و غروب ستارگان راه خود را در سفر، چه در دریا و چه در بیابان­های بی آب و علف، بیابند. به مرور زمان، چون این پندار باطل در ذهنشان رسوخ کرده بود که حوادث آینده را می­شود از روی حرکت اجرام آسمانی پیش گویی کرد، شور و شوقشان برای کاوش در پدیده­های آسمانی افزون شد. علم اخترشناسی از همین راه پیدا شده است.

عباسیان و نهضت ترجمه عنوانی است که مؤلف در فصل دوم به آن پرداخته و در این بخش به ظهور اسلام و وضعیت علوم از صدر اسلام تا قرن سوم هجری می­پردازد. به گفته وی با ظهور دین اسلام و هجرت پیامبر اکرم (ص) از مکه به مدینه در سال 1 قمری / 622 میلادی، فصل جدیدی در تاریخ آغاز شد.

نجوم اسلامی در قرن سوم، چهارم، پنجم، ششم و هفتم هجری عناوین فصل سوم است و نگارنده در ابتدای آن ضمن ارائه تعریفی از علم نجوم، می­گوید: نجوم علم مشاهده و رصد ستارگان و سیارات و محاسبات حرکات سیارات و ساختن ابزارهای نجومی و به کار بردن آنهاست. علم اندازه گیری اوقات نماز و یافتن جهت قبله نیز جزیی از علم نجوم اسلامی بوده است.

وی در ادامه به مهم­ترین خدمت مأمون در زمینه علم نجوم، منجمان و دانشمندان مشهور قرن سوم هجری و آثار آنها، رشد و توسعه­­ی علم نجوم در این قرن، نقش مهم ثابت بن قره در علم نجوم و کارهای مهم وی در این باره اشاره می­کند.



محمدبن موسی خوارزمی، احمدبن عبدالله مروزی، ابوجعفر بن حبش، حبش حاسب، ابوعبدالله محمدبن عیسی ماهانی، بنوموسی، بتانی و برادران بنوصباح از جمله منجمان و دانشمندان قرن سوم می­باشند که مؤلف در این فصل به معرفی آنها پرداخته است.

ولایتی در ادامه به بررسی و معرفی آثار ابوریحان می­پردازد و مهم­ترین کارهای او را برمی­شمارد: 1- اندازه گیری ارتفاع خورشید در نقطه اوجش به کمک حلقه­ای که آن را با تقسیمات نیم درجه­ای مدرج کرده بود. 2- روش متفاوت او در اندازه گیری محیط کره زمین است. 3- رصد میل کلی یا میل اعظم است. 4- محاسبه تقریبی جیب یک درجه. 5- قاعده تسطیح کره و ترسیم نقشه­های جغرافیایی. 6- محاسبه­ وتر یک چهارم قوسی که وتر آن معلوم باشد. 7- نشان دادن اینکه کانال سوئز به فرمان داریوش هخامنشی حفر شده است. 8- تعیین تاریخ دقیق تأسیس دولت ساسانیان. 9- ساختن کره جغرافیایی زمین. 10- معلوم کردن نحوه­ گاهشماری و ترتیب سال و ماه ایرانیان و دیگر ملل و اقوام قدیم. 11- اختراع ترازوی دقیقی برای تعیین چگالی برخی اجسام و 12- تعیین طول و عرض جغرافیایی و سمت قبله برخی شهرها.

فصل چهارم به نوآوری­های دانشمندان مسلمان در اخترشناسی اختصاص دارد. ولایتی دو عامل مهم را سبب شکوفایی نجوم در سرزمین­های اسلامی می­داند: نخست آنکه موقعیت جغرافیایی این سرزمینها به گونه­ای بود که با کشورهایی چون یونان فاصله چندانی نداشت و از این رو مسلمانان بر اثر ارتباط با آن تمدن­ها از دستاوردهای علمی آنان بهره مند شدند. از این گذشته، دانشمندان مسلمان تعصبی در مورد کیش خود نداشتند؛ آنان از آثار علمی ملت­های غیرمسلمان کمال بهره را بردند.

نویسنده در پایان سه پیوست نیز شامل آشنایی با چند اصطلاح و ابزار نجومی، زیج­های دوران اسلامی و گاهشمارهای اسلامی آورده است. در پیوست دو به زیج­های اسلامی پرداخته است مثل زیج هندی، زیج هند کبیر، زیج هزارات، زیج دمشقی، زیج هند خوارزمی و زیج جامع.

کتاب «نجوم در ایران و جهان اسلام (آفرینندگان فرهنگ و تمدن اسلام و بوم ایران)» نوشته علی‌اکبر ولایتی از سوی شرکت سهامی کتاب‌های جیبی وابسته به انتشارات امیرکبیر با بهای 4300 تومان راهی بازار شده است.