حمدجواد رودگر: شهيد مطهری با طرح منطق عرفانی قرآن، «عرفان منهای خدا» را بیمعنا میداند
شهيد مطهری در بسياری از آثار خود، از جمله در جلد چهارم آشنايی با قرآن و در تفسير آيه شريفه 37 سوره نور، بحثی با عنوان منطق عرفانی قرآن را مطرح كرده و عرفان غير دينی و «عرفان منهای خدا» را مورد نقادی قرار داده است.
حجتالاسلام والمسلمين محمدجواد رودگر، رئيس پژوهشكده دينپژوهی پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی، در گفتوگو با خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)، در آستانه برگزاری نشست تخصصی «استاد مطهری و معنويت جديد» از سلسله نشستهای نقد عرفانوارهها در اين پژوهشگاه، به بيان نكاتی در باب مباحث مطروحه در اين نشست پرداخت.
وی اظهار كرد: شايد در ابتدای امر اين سؤال پيش بيايد كه چرا عنوان اين نشست «استاد مطهری و معنويت جديد» نام گرفته است؛ در حالی كه اساساً معنويتهای جديد و عرفانوارهها در زمان شهيد مطهری حداقل به شكلی كه اينك در جامعه اسلامی و انقلابی ما مطرح است، اصلاً مطرح نبودهاند.
رودگر افزود: در پاسخ به اين سؤال بايد گفت كه يكی از خصوصيات معرفتی و علمی استاد شهيد مطهری اين بود كه ايشان همواره جلوتر از زمان خود و نيازشناسیهای زمانگرايانه پيش میرفت و در بسياری از آثار خود، از جمله در جلد چهارم آشنايی با قرآن (كه اينك در جلد 26 مجموعه آثار ايشان جای گرفته است) و در تفسير آيه 37 سوره نور، عرفان قرآنی را مطرح و معرفی كرده است.
نويسنده كتابهای «عرفان قرآن» و «زهره آسمان» تصريح كرد: شهيد مطهری در تفسير اين آيه شريفه «رِجَالٌ لَّا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَیْعٌ عَن ذِكْرِ اللَّهِ؛ مردانى كه نه تجارت و نه داد و ستدى آنان را از ياد خدا به خود مشغول نمىدارد»(نور/37) با طرح عرفان قرآنی، بحثی با عنوان منطق عرفانی قرآن يا منطق قرآن در حوزه عرفان را مطرح كرده و بحث «عرفان منهای خدا» را مورد نقادی قرار داده است.
رئيس پژوهشكده دينپژوهی پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی عنوان كرد: شهيد مطهری در تفسير اين آيه بحث «عرفان منهای خدا» را دقيقاً ـ ولو به اجمال ـ مورد نقادی قرار میدهد و تأكيد میكند كه اساساً عرفانهای غير دينی و سكولار و عرفانهای منهای خدا، معنا و مفهومی ندارند.
وی ادامه داد: ايشان همچنين در كتاب «فلسفه اخلاق» با اشاره به برخی از مباحث نقدی بر ماركسيسم در حوزه جاودانگی اخلاق و مواردی از اين قبيل، تأكيد میكند كه مكاتبی چون اومانيسم و قبل از آن ماترياليسم ديالكتيك كه خود ماوراء الطبيعی و عِلوی برای برای انسان قائل نبودند، حقيقتاً نمیتوانند از مقولههايی چون از خودبيگانگی و معنويت سخن بگويند.
اين محقق و پژوهشگر عرفان اسلامی با بيان اينكه از منظر شهيد مطهری معنويت يك معنای ماوراء الطبيعی دارد كه با خود فطری، حقيقی و رحمانی انسان گره خورده است، ادامه داد: همچنين در جلد 22 مجموعه آثار شهيد مطهری مشاهده میكنيم كه ايشان به مناسبتی از عرفان اسلامی، عرفان حافظ و مقولاتی چون معنويت و مانند آن سخن به ميان آورده است.
شارح «رساله الولاية» علامه طباطبايی خاطرنشان كرد: در جلد يازدهم يادداشتهای استاد شهيد مطهری نيز مباحث مربوط به مفهوم معنويت و حتی معنويتهای منفی و تفاسير سلبی كه از معنويت در دنيای غرب شده است و اكنون ما با چنين تفاسيری در عصر و دوره خود مواجه هستيم، مطرح و مورد نقادی قرار گرفته است.
وی با اشاره به اينكه شهيد مطهری معنويت را هم به معنای ايجابی و هم به معنای سلبی مورد بازشناسی و واكاوی قرار داده است، گفت: ما به اين نتيجه رسيديم كه در بحث عرفان و معنويت بهتر آن است كه بر اساس مبانی طرح شده از سوی شهيد مطهری به معنويتها و عرفانهای امروز ـ به معنای كلی و كلان كلمه ـ بپردازيم؛ يعنی در اين نشست قصد نداريم تا درباره اشو، سایبابا، اكنكار، پائولو كوئيلو، عرفان سرخپوستی و مواردی از اين قبيل صحبت كنيم؛ بلكه بحث ما بر سر اين خواهد بود كه اصلاً و واقعاً معنای معنويت چيست؟!
وی تصريح كرد: يكی از مغالطاتی كه در عصر ما ـ چه در دنيای غرب و چه در دنيای شرق ـ انجام گرفته و البته منشأ آن در حوزه معناگرايی دنيای غرب است، در تبيين معنای معنويت بوده است. در ايران نيز متأسفانه در دو دهه اخير بر روی اين مسئله مانور داده شد و آنچنان كه بايد و شايد تعريف منطقی، جامع و كامل از معنای معنويت ارائه نشده و اين امر خود منشأ مغالطات بيشتری شده است و اكنون اشتراك لفظی موجود بين معنويت اسلامی با معنويتهای غير دينی و سكولار ناشی از همين امر است.
رودگر درباره برگزاری نشست تخصصی «استاد مطهری و معنويت جديد» بيان كرد: با توجه به اين مسائل ما بر آن شديم تا بر اساس نگاه و نگرههای استاد مطهری و در فضای شهادت ايشان، يك نشست كاملاً تخصصی كه هم رويكرد ايجابی و هم رويكرد سلبی دارد، برگزار كنيم و در آن علاوه بر طرح معنويت اصيل اسلامی، معنويتهای موجود در عرفانهای آئينی و جريانهای معناگرای مدرن را براساس مبانی فكری استاد شهيد مطهری و بينش و گرايش ايشان در اين زمينه مورد نقادی قرار دهيم.
وی با بيان اينكه در اين نشست مؤلفهها، مبانی، شاخصها و ويژگیهای مطرح شده از سوی شهيد مطهری برای معنويت مطرح خواهد شد و رويكردهای ايشان در طرح اين مباحث برجسته خواهد شد، اظهار كرد: اين نشست با حضور چندين تن از اساتيد و صاحبنظران آشنا با آراء و آثار شهيد مطهری و نيز معنويتهای جديد و از جمله حجتالاسلام و المسلمين محمد مطهری، فرزند استاد شهيد برگزار خواهد شد.