فعاليت زنان مسلمان در تاريخ کمتر مورد بررسي قرار گرفته است
نقش زنان مسلمان در تاريخ
جام جم آنلاين: نشست هفتگی شهر كتاب در روز سه‌شنبه 5 اردیبهشت به بررسی «نقش تمدنی زنان مسلمان در تاریخ» اختصاص داشت كه با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی مهریزی و دكتر رافائل موریللو برگزار ‌شد.

مهریزی، نویسنده و محقق مسائل زنان است كه آثار متعددی درباره‌ شخصیت و حقوق زن در اسلام و دیگر ادیان منتشر كرده و كتاب‌ها و مقالات او جایزه‌های فراوانی از جمله جایزه‌ كتاب سال كشور را به خود اختصاص داده است. از دكتر رافائل موریللو، اسلام‌پژوه ایتالیایی، بتازگی كتاب «اعقاب خاندان پیامبر(ص) در تاریخ معاصر» به زبان انگلیسی در ایتالیا منتشر شده است كه وی در این كتاب می‌كوشد نقش سادات شیعه و زنان سیده را در خاندان‌های مهم معاصر شیعی بررسی و تبیین كند.

موریللو در كتاب «اعقاب خاندان پیامبر(ص) در تاریخ معاصر» كه در واقع تز دكتری وی است، درباره مورد خاندان حكیم، صدر، بحرالعلوم، خویی و نقش آ نها در حوزه‌های نجف، ایران و لبنان تحقیقاتی داشت. بخش سوم این كتاب زنان سادات و زنانی را كه در این چهار خاندان خصوصا خاندان صدر در طول تاریخ معاصر بودند، بررسی كردند. موریللو شاگرد پروفسور بیانكا ماریا اسكارچیا از بزرگ‌ترین شیعه‌شناسان و اسلام‌شناسان ایتالیاست كه تحقیقات گسترده‌ای در حوزه اطلس تاریخی شیعی داشته و در این باره بحث‌های خوبی ارائه كرده است. اكنون بخش‌هايي از سخنراني‌هاي اين نشست را مي‌خوانيد.

موریللو: زنان سیده ادامه‌دهنده راه زینب

مطالب متنوع كتاب اعقاب خاندان پیامبر(ص) در تاریخ معاصر افزون بر مقدمه، از فضای سیاسی و اجتماعی امروز عراق از نگاه تاریخی سخن می‌‌گوید آن‌گاه به طریق خانواده‌های بحرالعلوم، حكیم، خویی و صدر می‌پردازد. در بخش دوم از زنان سیده و در بخش چهارم درباره تعامل سادات با مقوله جهانی‌شدن یاد می‌كند. در جلسه امروز به قرائت بخش سوم كتاب كه در مورد زنان سیده است، خواهیم پرداخت.

چگونه می‌توانیم سادات را معرفی كنیم؟ یك پاسخ ممكن به این پرسش از فهرستی كه از طریق منابع شفاهی و تحقیقاتم در محل به دست آمده است، بر می‌آید. فهرست ویژگی‌های سادات از این قرار است: صاحب بركت و آثار، گرایش و قابلیت تدبیر چشمگیر با مهاجرت، نقش پیشگام حقیقی یا فرضی در گرویدن مردم مناطق جدید به اسلام و مهاجرت به آن مناطق، استقلال اقتصادی از دولت، ادغام و تلفیق جهان وطنی و ناحیه‌گرایی، محوریت نقش‌شان به عنوان علما بخصوص در زمینه علم تراجم و طبیعی و ریاضی، محوریت نقش‌شان به عنوان متولیان احرام، قابلیت جهانی‌سازی با پذیرش نقش بی‌طرف بخصوص در رابطه با امت اسلامی همانند مورد اختلاف‌زدایی بین شیعیان و اهل تسنن، محوریت تبعی نقش ایشان به عنوان میانجی بین اجتماع مؤمنان جامعه و جامعه خویش و جامعه خارج، گرایش چشمگیر به پذیرش داوطلبانه خصوصیت هویت فرهنگی جدید و نوآوری‌های عقیدتی. هنگامی كه پرسش اصلی تحقیق را مطرح می‌كنیم كه زنان سادات چه نقشی در تاریخ داشتند؟ بلافاصله پرسش دیگری به ذهن می‌آید كه چگونه می‌توانیم نقش زنان سادات را در تاریخ ترسیم كنیم؟ آشكار ساختن تاریخ زنان سادات قبل از تعیین مسیر كاری بس مشكل است. منابعی كه در دست دارم یا بهتر است بگویم نبود برخی منابع مشخص می‌كند اگر به تاریخ تمدن اسلامی از دیدگاه سادات بنگریم زندگی زنان تا حد بسیاری پوشیده مانده است. با وجود اين نقش پراهمیت زنان در حفظ پیوند خانواده سادات از طریق ازدواج و اهمیت‌شان در ادامه این نسل متعالی جایگاهی بلند دارد. اطلاعاتی كه در دست دارم حاكی از آن است كه در مورد سادات صاحبان نفوذ دینی با گرایش چشمگیر ازدواج درون گروهی روبه‌رو هستیم كه برای تحلیل آن می‌توان از 2 الگوی اصلی ازدواج درون خانواده و ازدواج درون گروه سادات استفاده كرد.

موریللو: زنان سادات نقش حضرت زینب(س) را در رابطه با واقعه كربلا تكرار می‌كنند. زنان حافظان یادها و راویان بی‌عدالتی نسبت به خانواده‌شان و كل جهان هستند با این تفاوت كه در قبال بنت‌الهدی صدرحتی یزید بی‌رحم نیز در برابر وحشیگری صدام رنگ می‌بازد زنان سادات نقش امام حسین(ع) و خواهرش حضرت زینب(س) را در رابطه با واقعه كربلا تكرار می‌كنند، مردان مستقیم به میدان جنگ رفته و در دفاع از عدالت و شرف‌شان كشته می‌شوند، در حالی‌كه زنان حافظان یادها و راویان بی‌عدالتی نسبت به خانواده‌شان و كل جهان هستند با این تفاوت كه درقبال بنت‌الهدی صدر حتی یزید بی‌رحم نیز در برابر وحشیگری و دشمنی صدام رنگ می‌بازد. حال به دو راهی‌اي مي‌رسيم كه آیا با بازسازی داستان پیشینیان در زمان حال سروكار داریم یا با تأثیر حقیقی اسلام شیعه بر شخصیت این زنان؟ برای فهم آنچه گفته شد می‌توان به گفته سیده ربابه صدر اشاره كنیم، وقتی به تاریخ اهل بیت(ع) نگاه می‌كنیم، می‌بینیم كه در اهل بیت هم مرد و هم زنان فعال بودند. رسالتی كه به اهل بیت(ع) محول شد بین آنها تقسیم شده بود. یك مدیریت به مرد، یك مدیریت به زن داده شده بود. در این رابطه وقتی به زندگانی حضرت محمد(ص) می‌نگریم می‌بینیم همسرش حضرت خدیجه(س) نقش بسیار مهمی در نشر اسلام ایفا كرد، هنگامی كه حضرت خدیجه(س) با پیامبر(ص) وصلت كرد حمایت اقتصادی، انسانی و معنوی را برای او فراهم كرد، بنابراین خدیجه(س) نقش بسیار مهمی داشت، هرچند متأسفانه درباره آن مطالبی نوشته نشده است. می‌دانيم فاطمه زهرا(س) تنها دختر پیامبر(ص) محسوب نمی‌شد، بلكه به مادر پدرش(ام ابیها) معروف بود. شاید هنگامی كه به تاریخ اسلام می‌نگریم می‌بینیم او اولین پرستاري بود كه در زمان جنگ به مردان كمك كرد و در رفع مشكلات‌شان كوشید. زنان برای همه مشكلاتشان به حضرت زهرا(س) مراجعه می‌كردند. او نقش مهم رهبری را در كنار پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین(ع) به عهده داشت. در واقع زهرا(س) نمود مدرسه واقعی است، سپس می‌توانیم به نمونه حضرت زینب(س) نگریست. رسالت امام حسین(ع) توسط زینب(س) در یادها ماند، بعد از عاشورا زینب(س) این رسالت را یافت كه روی پای خود بایستد و راه را به پیروان امام نشان دهد.

مهریزی: احیای هویت زن مسلمان

عنوان نقش تمدنی زنان مسلمان، بیشتر طرح یك ایده است. كسانی كه می‌خواهند در حوزه مطالعات زنان تلاش كنند یكی از بحث‌های جدی‌ می‌تواند این موضوع باشد، یعنی این‌كه آیا زنان مسلمان كه به فرهنگ و هویت ما مربوط می‌شوند در تاریخ و تمدن ما سهمی داشتند یا نداشتند.

تمدن، حاصل تحولات تكاملی است كه در یك فرهنگ و سرزمین شكل می‌گیرد. این تحولات تكاملی دارای اجزای پنج‌گانه‌ای است، یعنی جلوه‌های تمدن خود را در علوم، فنون، رخدادها و حوادث بزرگی كه شكل می‌گیرد، شخصیت‌های بزرگی كه در جامعه شكل گرفتند و در حوزه فرهنگ و مسائل اجتماعی نشان می‌دهد. اینها اجزای یك فرهنگ هستند. وقتی می‌خواهیم نقش تمدنی زنان را بررسی كنیم باید در یكی از این عرصه‌ها كندوكاو كنیم كه آیا زنان مسلمان در این عرصه نقشی داشتند یا نه؟! آیا می‌توانیم برای زنان در فنونی كه در دوره‌های مختلف اسلامی بوده رد پایی پیدا كنیم؟ این شناسایی برای معرفی الگو به زنان معاصر اسلام و ایران بسیار مهم است. مطالعات نشان می‌دهد در برخی دوره‌های اسلامی حضور زنان در اوج بوده‌ گرچه فراز و فرودهایی در تاریخ وجود دارد. در قرون هشتم و نهم قمری‌دوره پرشكوفایی از نظر حضور زنان در عرصه بوده است. سخابی و ذهبی 2 كتاب دارند كه در واقع گزارشی از قرن نهم و دهم است. این كتاب‌ها از 12‌ هزارشخصیت صحبت می‌كند كه بیش از هزار نفر از آنها زن‌هایی هستند كه در تاریخ نقش‌آفرین بودند. در مطالعات به این نكته می‌رسیم كه مسلمان‌ها در همه جغرافیای جهان اسلام یك نوع تعامل با زن نداشتند. نگاه غرب جهان اسلام با شرق جهان اسلام به زنان خیلی متفاوت بوده است.

سيدحسين امامي / جام جم