جام جم آنلاين: كساني كه به كاربرد طب گياهي علاقهمندند، ميدانند كه استفاده از گياهان دارويي براي درمان بيماريها به دوراني بازميگردد كه هنوز پزشكي مدرن و كاركردهاي مولكولي و سلولي كشف نشده بودند. لذا هرچند استفاده از گياهان دارويي قدمت طولاني در درمان بيماريها دارد اما هنوز تا پذيرفته شدن آن در طب مدرن و استفاده از خواص گياهان دارويي در جريان اصلي پزشكي فاصله است.
با اينحال، اين پزشكي جايگزين همچنان جذابيت زيادي براي مردم دارد تاجايي كه وقتي باخبر شديم پژوهشگران دانشگاه تهران موفق به توليد داروي كاهش قند خون با استفاده از گياه گزنه شدند كه همانند انسولين، قند خون را در بيماران مبتلا به ديابت كاهش ميدهد، با مسعود شباني دومولا، مجري اين پروژه در اين باره به گفتگو نشستيم.
ريشه استفاده از تركيبات گياهي يا به بيان ديگر گياهان دارويي براي كنترل قند خون به چه زماني باز ميگردد؟
پيشينيان بيشتر با عوارض ديابت و نه با كليتي با نام ديابت آشنا بودند. از همين رو براي برطرف كردن بسياري از عوارض ديابت از گياهان دارويي گوناگون استفاده ميكردند. مثلا ابنسينا معتقد بود ديابت از اثر گرماي آتشين است كه بروز ميكند. به همين سبب ميتوان با سردي بخشيدن و رطوبت دادن به بدن به وسيله سبزيها و ميوههاي سرديبخش و سردمزاج اين بيماري را درمان كرد. البته نكتهاي كه در اينجا بايد مد نظر قرار دهيم، اين است كه اين خوراكيها نبايد ادرارآور باشند! به اعتقاد ابنسينا، فرد مبتلا به اين بيماري بايد در مكانهاي سردسير و مرطوب زندگي كند.
مساله مهم ديگر اين است كه بيمار ديابتي نبايد دچار يبوست شود. از همين رو مفهوم ديابت به معناي امروزياش بسيار متاخر است و هرگز در گذشته و براي پيشينيان با اين مفهوم مطرح نبوده است. به اين ترتيب پيشينيان از گياهان گوناگون و با تكيه بر تجربه براي درمان هر كدام از عوارض سود ميجستند. با اين وصف هرچند به طور دقيق نميتوان گفت كه كداميك از ملل براي اولين بار از گياه دارويي براي درمان ديابت استفاده كردند، اما معلوم شده است هنديها از 5000 سال پيش در قالب طب آئووردا و چينيها از اثرات درماني گياهان در درمان ديابت اطلاع داشتند. ايرانيها هم ازجمله مللي بودند كه از ساليان دراز از گياهان در درمان ديابت استفاده ميكردند.
عمدهترين تركيبات گياهي كه در طول تاريخ به اين منظور استفاده شده، از چه تيرهاي بودهاند و تاثيراتشان براي كاهش و كنترل قند خون در افراد چگونه بوده است؟
تيرههاي گياهي همچون شنبليله، هندوانه تلخ، جينسينگ آسيايي، سير، دارچين و نيز گزنه از عمدهترين تيرههاي گياهي هستند كه در طول تاريخ پزشكي براي درمان ديابت (يا عوارض ديابت) مورد استفاده قرار گرفتهاند.
آيا عملكرد اين نوع تركيبات همچون انسولين است؟
خير. بيشتر مواد موثر گياهان مشهور به ضد ديابت تاثير تحريك ترشح انسولين يا اثر تقويتي در ميزان تاثير انسولين را دارند و خود قادر نيستند در غياب انسولين از افزايش قند خون جلوگيري كنند. هرچند آن دسته هم كه اثرات شبه انسوليني دارند ماده موثرهشان ناشناخته مانده است. تركيباتي كه از گياهان دارويي مشهور به ضد ديابت استخراج ميشود، بيشتر كاركردي كمكي براي انسولين دارند و هنوز ماده گياهياي به دست نيامده است كه نقش كامل انسولين را بازي كند و بيشتر آنها براي ديابت نوع يك (ديابت غير وابسته به انسولين) موثر هستند. اما گزلين (ماده موثرهاي كه ما از گياه گزنه بدست آوردهايم) كاركردي كاملا شبه انسوليني دارد.
از همين رو بايد گفت عليرغم مشهور بودن گياهان زيادي به داشتن اثرات ضد ديابتي، هنوز از كاركردهاي اختصاصي مواد موثره اين دسته از گياهان اطلاع چندان زيادي در دسترس دانش مدرن پزشكي نيست. از همين رو يكي از مهمترين جنبههاي كار ما اين است كه توانستهايم دانش پيشينيانمان را كه بر پزشكي كلينگر مبتني بود، به دانش مدرن جزءنگر امروزه پيوند زنيم.
تحقيقات روي گياه گزنه به اين منظور از چه زمان و با توجه به چه اثرات دارويي در اين گياه آغاز شد؟
تحقيقات روي گياه گزنه از سال 1373 و به دنبال گزارشي كه يك بيمار خردسال از تاثير عصاره گزنه در كاهش قند خويش داده بود شروع شد. از آنجايي كه بيمار ديابتي خردسال در زمره ديابتيهايي است كه فاقد هرگونه انسولين داخلي هستند، لذا اين گزارش مبناي آزمايشهاي ما در دانشگاه تهران قرار گرفت.
ماده موثره گزلين چه اثراتي در كاهش قند خون دارد و مكانيسم آن چيست؟
بر اساس نتايجي كه در طول 15 سال در دانشگاه تهران و تورنتو كانادا به دست آورديم، ماده موثره گزنه (گزلين) سبب كاهش قند خون در مدلهاي حيواني ديابت نوع يك ميشود. از طرفي نتايج درخشاني كه در دانشگاه تورنتو و با همكاري دانشگاه يورك كانادا بهدست آورديم، نشان داد گزلين قادر است سبب تسهيل ورود گلوكز به درون سلولها شود. از طرفي با شناسايي ساختار مولكولي و اينكه گزلين يك حلقه پپتيدي است، نشان داديم حلقههاي پپتيدي گزلين با ايجاد منفذ در جدار سلول قادر به انتقال گلوكز به درون سلول هستند. به بيان ديگر آزمايشهاي صورت گرفته در اين زمينه نشان داد كه با چسبيدن 10 مولكول گزلين بر يكديگر در بدن، تونلهاي كوچكي ايجاد ميشود كه بر سطح سلول ميچسبد و موجب ورود قند يا گلوكز به داخل سلول ميشوند و به اين ترتيب قند خون كاهش مييابد. البته آزمايشهاي مربوط به مراحل سمشناسي و باليني بر انسان در كشور كانادا انجام شده است و به منظور توليد اين دارو در ايران با همكاري يكي از بيمارستانهاي تهران داروي گزلين به زودي وارد فاز انساني خواهد شد.
چرا اين تركيب دارويي بايد بهصورت خوراكي مصرف شود؟
الزامي براي استفاده خوراكي ندارد و برعكس طي آزمايشهاي ما معلوم شد به طريقه تزريق زيرجلدي هم اين تركيبات قادر به ايفاي نقش كاهندگي قند خون هستند. اما از آنجايي كه به طريقه خوراكي هم قادر به كاهش قند خون ميشوند، اهميت بسزايي دارند. شايد به دليل پايداري در برابر عوامل شيميايي جهاز هاضمه قادر به عبور از سد گوارشي هستند و اينكه هنوز آنزيمي اختصاصي براي تجزيه اين دسته از تركيبات طبيعي در جهاز هاضمه وجود ندارد، قادر به عبور از سد معده ـ رودهاند.
آيا ميتوان با تكميل اين تحقيقات به تركيبي موثرتر براي درمان و نه صرفا كنترل ديابت دست يافت؟
روياي اوليه شروع اين پروژه مبتني بر يافتن دريچهاي نوين بر درمان قطعي ديابت بود. به ياري خدا و با كشف اين دسته از مواد، اين دريچه گشوده شده است و اميدواريم در سايه دانشي كه از منظري جديد به دست خواهد آمد، اين گام اساسي در درمان يكي از كهن ترين دردها برداشته شود.
آيا روي توليد جهاني اين دارو نيز كار ميشود؟
براي ورود به توليد جهاني نياز به اجراي فاز شيميايي دارو داريم كه براي اين منظور با همكاري دانشگاه تورنتو اين فاز اجرايي ميشود. در عين حال براي توليد اين دارو ترجيح ميدهيم با شركتهاي ايراني همكاري كنيم. پيشبيني ميشود تا 6 ماه آينده داروي گياهي گزلين به بازار دارويي ايران وارد شود و تا 3 سال ديگر نيز شكل صنعتي اين دارو در جهان عرضه شود.
پونه شيرازي
گروه دانش