يكی از ويژگی‌های بارز شيخ بهايی نسبت به همگنان خود، تقيد و التزام دينی او در عين تبحر در علوم مختلف زمانه است و تأليف كتاب «مفتاح‌ الفلاح» كه يكی از كتاب‌های ادعيه بسيار عالی است، بهترين شاهد بر اين مطلب است.

حجت‌الاسلام والمسلمين محمد بهشتی عضو هيئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
حجت‌الاسلام والمسلمين محمد بهشتی، عضو هيئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ايران(ايكنا) درباره شخصيت شيخ بهايی اظهار كرد: شيخ بهايی(رحمة الله عليه) از علمای ذوفنونی است كه در علوم مختلف از جمله در فقه، اصول، فلسفه، عرفان، ادبيات، هيئت، حساب، علوم غريبه، تبحر ويژه‌ای داشته است.

وی افزود: اين بزرگوار چند ويژگی بارز دارد كه شايد بتوان گفت كه از جهت آن خصوصيات منحصر به ‌فرد بوده است: نخست آن‌كه وی از علوم خود به نحو احسن استفاده كرده و در اين استفاده، برای آن‌كه حكومت صفويه را جهت داده و به مسير درست برگردانده و هدايتش كند، از امكانات دانش خود به خوبی استفاده كرد و بسياری از نتايج و فراورده‌های علمی ايشان اكنون در اصفهان(از معماری گرفته تا تقسيم آب زاينده‌رود) مشهود است.

عضو گروه علوم تربيتی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ادامه داد: نكته دومی قابل ذكر درباره شيخ بهايی تقيد و التزام دينی اوست كه او را از بسياری از همگنان دينی خود ممتاز می‌كند. ايشان كسی بود كه كتاب «مفتاح‌ الفلاح» را تدوين كرد كه يكی از كتابهای ادعيه بسيار عالی است كه طبق بيان آيت‌الله حسن‌زاده آملی در مقدمه اين كتاب، اين اثر زمانی تدوين شده كه ايشان در سفر بوده و احدی از آن كتاب خبر نداشته است.

وی در ادامه اين مطلب بيان كرد: در اين بين كسی دنبال كتاب دعايی می‌گشته كه اگر بدان عمل كند، به كمال و مراتب عالی معنوی برسد. حضرت ولی‌عصر(عج) در يك مكاشفه‌ و رؤيای صادقه‌ای به شيخ می‌گويد كه اگر به مطالب كتاب مفتاح الفلاح عمل كند، به كمال می‌رسد. سپس آن عالم بزرگوار هرچه جست‌وجو می‌كند، چنين كتابی نمی‌يابد، تا اين‌كه شيخ بهايی از سفر بازمی‌آيد و او اين خبر را به شيخ می‌دهد.

حجت‌الاسلام بهشتی اضافه كرد: شيخ هنگام شنيدن اين خبر می‌گريد و متعجبانه می‌گويد كه من اين كتاب را در سفر نگاشته‌ام و احدی از آن خير ندارد، شما از كجا نام اين كتاب را می‌دانيد؟ پس از اين گفت‌وگو شيخ بهايی متوجه می‌شود كه آن كتاب مورد پذيرش حضرت صاحب‌الامر و الزمان(عج) قرار گرفته است. اين امر نشان می‌دهد كه التزام دينی شيخ بهايی تا آنجاست كه ايشان كتاب دعا(آن هم كتاب دعای مقبول) نگاشته است.

شاگرد آيت‌الله‌العظمی جوادی در تشريح ديگر خصوصيات شخصيت شيخ بهايی گفت: سومين خصوصيت جناب شيخ بهايی آن است كه وی در هدايت و ارشاد مردم به سوی مسير صحيح قرار دهد، يد طولايی داشته است. صحبت‌های ايشان فوق‌العاده بوده و غير از آن ‌كه شاگردانی داشته، در ارتباط با مردم و معاشرت با آنها بسيار نقش فعالی داشته است.

وی با بيان اين‌كه جامعيت و تبحر ايشان در علوم مختلف مخصوصاً در برخی از علومی كه ديگران چندان در آن زمينه كار نكرده بودند، زبانزد بوده است، افزود: برای نمونه ايشان كتابی در حساب با عنوان «خلاصة الحساب» دارند كه در آنجا مباحث رياضيات را پی گرفته‌اند كه به گفته آيت‌الله حسن‌زاده برخی از فرمول‌های رياضی كه ايشان مطرح كرده‌اند، تا ساليان سال مبهم بوده و حل آن فرمول‌ها و معادلات برای كسی ممكن نبوده است.

يادآور می‌شود، «بهاءالدين محمدبن‏ حسين عاملی»، معروف به شيخ بهائی، دانشمند نامدار قرن دهم و يازدهم هجری است كه در دانش‌های گوناگون اعم از فلسفه، منطق، هيئت و رياضيات و... تبحر داشته است. در حدود 95 كتاب و رساله از او در ادبيات، سياست، حديث، رياضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، تفسير، حديث، مهندسی و هنر بر جای مانده است.

شيخ فقه و اصول، تفسير، حديث و ادبيات عرب را نزد پدرش شيخ عزالدين حسين عاملی، منطق و كلام و معانی و بيان و ادبيات عرب را نزد عبدالله‌بن شهاب‏الدين حسين يزدی معروف به ملاعبدالله يزدی، رياضی، كلام و فلسفه را از مولانا افضل قاينی مدرس فيض كاشانی فرا گرفت. شيخ بهائی طب را از حكيم عمادالدين محمود، طبيب ويژه شاه طهماسب و مشهورترين پزشك ايران در آن دوره، صحيح بخاری را نزد ابی‌الطيف مقدسی فرا گرفت. هم‌چنين نقل است نزد ملا محمدباقر يزدی مؤلف كتاب «مطالع‌الانوار» كه از رياضی‌دانان عصر خود بوده نيز درس خوانده‌ است.

تعداد كثيری از دانشوران نامی قرن يازدهم نزد وی تحصيل كرده‌اند كه از اين دسته می‌توان به ملامحمدمحسن‌ بن ‏مرتضی‌بن محمود فيض كاشانی، سيدميرزا رفيع‏الدين محمدبن حيدر حسينی طباطبايی نائينی، ملامحمدتقی‌بن مقصود علی مجلسی، معروف به مجلسی اول، صدرالدين محمدبن‏ابراهيم شيرازی، معروف به ملاصدرا، حكيم مشهور قرن يازدهم و ملامحمدباقربن محمد مؤمن خراسانی سبزواری، معروف به محقق سبزواری، شيخ‏الاسلام اصفهان اشاره كرد.

شيخ بهايی در زمينه علم تفسير قرآن نيز آثاری از خود به جای گذاشته كه از جمله آنها می‌توان به عروةالوثقی(شامل تفسير سوره حمد) عين‌الحياة، شرح تفسير بيضاوی، حاشيه بر تفسير بيضاوی، حل حروف‌القرآن، حواشی تفسير كشاف و مشرق‌الشمسين و اكسيرالسعادتين اشاره كرد.

شيخ همچنين در زمينه دانش حديث نيز اطلاعاتی گسترده داشت و در نشر و آموزش حديث و دفاع از افكار و انديشه‌های معصومين(ع) كوشا بود. از جمله آثار وی در اين حوزه می‌توان به حبل‌المتين، شرح من لا يحضره الفقيه، حاشيه من لا يحضره الفقيه، اربعين حديث، حدائق الصالحين و شرح اربعين اشاره كرد.