اعتکاف عبادتي است که در اديان ديگر نيز وجود دارد. اما آيا اعتکاف در آن اديان، همانند اعتکاف در اسلام است يا کيفيت و شرايط اعتکاف در آنها فرق مي کند؟

به درستي معلوم نيست که اعتکاف در اديان ديگر، داراي چه شرايطي بوده، به ويژه اينکه با تحريف اديان آسماني قبل از اسلام، بسياري از عبادات آنها، به فراموشي سپرده شده و جز صورتي بي روح از آنها باقي نمانده است.

آنچه از قرآن به صراحت دريافت مي شود اصل وجود عبادتي به نام اعتکاف است که در بسياري از اديان الهي، از جمله اسلام، وجود داشته است و اما چه کيفيتي و چه شرايطي، اطلاعي در دست نيست.

آيا رهبانيت در مسيحيت همان اعتکاف است؟ رهبانيت به معني خلوت نشيني، گوشه گيري و پرهيز از دنيا و پرداختن به عبادت . اموري همچون خدمت به بيماران صعب العلاج و امثال آن، يکي از رايجترين آداب و مناسک آيين مسيحيت به شمار مي رود که در ظاهر شباهتهايي با اعتکاف دارد.

قرآن کريم به وجود اين عمل در ميان مسيحيان اشاره نموده و به طور ضمني آن را تأئيد مي نمايد. "وَ جَعَلنا فِي قُلوبِ الذّينَ اتَّبَعُوهُ رَأفَةً وَ رَحمَةً وَ رَهبانِيةً اِبتَدَعوُها ما کَتََبناها عَلَيهِم و در قلبهاي کساني که از مسيح پيروي مي کنند، رأفت و رحمت و رهبانيت قرار داديم، عملي که خود بدان دست زدند و ما آن را بر آنان واجب ننموديم (حديد: ۲۷)."

با توجه به معناي آيه معلوم مي شود که رهبانيت عبادتي است که پايه گذاري و جعل آن از سوي مسيحيان بوده که براي قرب بيشتر به خداوند به آن عمل مي کردند و حال آنکه اعتکاف يک عبادت شرعي در اديان سابق بوده است.

با دقت در حوادث تاريخي، در مي يابيم که مسيحيان مؤمن براي پرستش خداوند و در امان ماندن از آزار يهوديان و بت پرستان، گوشه هاي خلوت را انتخاب و به راز و نياز با پروردگار مشغول مي شدند. جريان اصحاب کهف نيز از اين قرار است.

 

اعتکاف در اديان ديگر

کسي به درستي نمي داند که اين عبادت، از چه زماني آغاز و کيفيت اجزا و شرايط آن در بدو شکل گيري چه چيزهايي بوده است. همانقدر مي دانيم که خداوند در قرآن به پيامبر بزرگ خود ابراهيم خليل الله و پسرش اسماعيل (ع) دستور مي دهد که خانه مرا پاک کنيد از براي طواف کنندگان و معتکفان و نمازگزاران. پس يقيناً اين عبادت در آن زمان وجود داشته و مورد رضايت خداوند نيز بوده است.

براي وضوح مطلب، نظري به پيشينه اعتکاف افکنده و رد پاي آن را تا امروز پي مي گيريم. با توجه به آيه ۱۲۵ سوره بقره، نتيجه مي گيريم که اعتکاف عملي بوده که در شريعت ابراهيم از مناسک و عبادات الهي محسوب مي شده. البته کيفيت و چگونگي مناسک آن معلوم نيست – و پيروان ايشان به اين عمل مبادرت مي ورزيدند و لذا ابراهيم و اسماعيل (ع) از طرف خداوند موظف شده بودند تا محيط لازم را براي برپايي اين مراسم مهيا سازند. واگذاري اين مسؤوليت خطير به آنها، گواه بزرگي بر اهميت عباداتي چون حج، اعتکاف و نماز در پيشگاه خداوند است.

علامه مجلسي به نقل از مرحوم طبرسي مي نويسد: سليمان (ع) در مسجد بيت المقدس اعتکاف مي کرد. آب و خوراک براي آن حضرت فراهم مي شد و او در آن جا به عبادت مي پرداخت.

حضرت موسي (ع) با آن که مسؤوليت سنگين رهبري و هدايت امت را به دوش داشت، براي مدت زماني آنان را ترک و براي خلوت با محبوب خويش به خلوتگاه کوه طور شتافت. او در پاسخ به پرسش خداوند که فرمود: چرا قوم خود را رها کردي و با عجله به سوي ما شتافتي؟ عرض کرد: پروردگارا! به سوي تو آمدم تا از من راضي شوي (طه :۸۳و۸۴).

بيت المقدس از مکانهايي بود که همواره عده زيادي از انسانها، براي اعتکاف در آن گرد مي آمدند و به راز و نياز با پروردگار خويش مشغول مي شدند. بزرگ اين گروه، حضرت زکريا (ع) بود و از جمله کساني که در امر اعتکاف سرپرستي مي نمود حضرت مريم (ع) است. قرآن در اين باره مي فرمايد: "وَ کَفّلَها زَکَريا کُلَّما دَخَلَ عَلَيها زَکَريا المِحرابَ وَجَدَ عِندَها رِزقاً؛ کفالت او (مريم) را زکريا بر عهده گرفت و هر زمان که به محل عبادت او مي رفت براي او غذايي مهيا مي ديد (عمران:۳۷)."

از قرآن مجيد (مريم:۱۶و ۱۷) استفاده مي شود که حضرت مريم (ع) آنگاه که به افتخار ملاقات با فرشته الهي نايل آمد از مردم بريده بود و در خلوت به سر مي برد.

علامه طباطبائي مي فرمايد: گويا مقصود از دوري مريم از مردم، بريدن از آنان و روي آوردن به اعتکاف براي عبادت بوده است.

طبق روايات اهل سنت، در دوران جاهليت هم عملي به عنوان اعتکاف در ميان مردم رايج بوده است و مردم توسط اين عمل به خداي خود تقرب مي جسته اند.

اجداد پيامبر اسلام (ص) از پيروان دين حنيف به شمار مي روند. اعتکاف در غارها و بيابانها و کوهها، به عده اي از اين حنفاء نسبت داده شده است. آنان در جاهاي خلوتي که از مردم دور بود به اعتکاف پرداخته و خود را در آن محبوس مي کردند و جز براي نيازهاي شديد و ضروري، از آن خارج نمي شدند و در آن اماکن به عبادت و تأمل و تفکر در هستي پرداخته و در جستجوي راستي و حقيقت بودند. آنها در آن اماکن خاموش و آرام مثل غار حراء، به عبادت مشغول مي شدند.

پيامبر (ص) نيز مانند خود بر دين حنيف يعني دين حضرت ابراهيم (ع) بود و عبادات متداول آن دين و از جمله اعتکاف را برپا مي داشت.

قبل از بعثت حضرت محمد (ص) نيز غار حراء محل عبادت و راز و نياز بود، حضرت رسول اکرم (ص) نيز به اعتکاف در آن مکان مشغول مي شدند و در انديشه سرنوشت بشريت فرو مي رفتند. انديشه ها و سؤالاتي چون: آيا ظلم آدمي به خويشتن به پايان مي رسد؟ چه زمان بتان خود تراشيده، در هم کوبيده خواهند شد؟ بالاتر از همه بت درون آدمي به چه سرنوشتي دچار خواهد شد؟

 

اعتکاف در اسلام: سيره پيامبر

پيامبر اسلام (ص) هر از چند گاهي به دور از غوفاي مکه و سر و صداي مردم و هياهوي بت پرستان، خود را به غار حراء مي رسانيد و به پرستش معبود حقيقي مشغول مي شد. در شبي از شبها در حالي که محمد (ص) معتکف کوي دوست بود، صدايي شنيد. آري جبرئيل از آسمانها جواب همه پرسشهاي پيامبر (ص) را در دفتري از نور به زمين آورده بود؛ دفتري که نسخه شفا بخش همه در دهان بشري بود. "اي انسان براستي موعظه ايي از سوي پرودگارتان براي شما آمده و آن شفاي دردهاي شما و هادي و رحمتي براي عالميان است. (يونس:۵۷)"

پس از بعثت و بعد از هجرت، پيامبر فرصتي دوباره مي يابد تا به اعتکاف روي آورد و خلوتي با خداي خود داشته باشد. اين بار اعتکاف را در مسجد النبي پي مي گيرد. مدينه هرگز زمزمه هاي عاشقانه پيامبر (ص) را فراموش نمي کند. هنوز تموج صداي او از لابلاي ستونهاي مسجد النبي، به گوش مي رسد. کافي است گوش دل بسپاري، به راحتي خواهي شنيد.

امام صادق (ع) مي فرمايد: چون دهه آخر ماه مبارک رمضان فرا مي رسيد، پيامبر در مسجد معتکف مي شد. درون مسجد خيمه اي از جنس مو – براي ايشان – برپا مي کردند تا در آن خيمه به عبادت خداي خود قيام کند. عبادتي فراتر، از عبادتهاي روزهاي قبل.چون جنگ بدر در ماه رمضان واقع شد و پيامبر (ص) موفق به برپايي اعتکاف نشد؛ لذا قضاي آن را در سال بعد به جاي آورد. از امام صادق (ع) روايت است: "بدر در ماه رمضان واقع شد. پس پيامبر (ص) اعتکاف ننمود؛ از اين رو، در سال بعد ۲۰ روز اعتکاف نمودند، ۱۰ روز براي همان سال و ۱۰ روز براي قضاي سال قبل.محمد بن ابي بکر در دوراني که از طرف امير مؤمنين (ع) والي مصر بود، طي نامه اي از امام علي (ع) مسائلي را سؤال کرد و امام (ع) در پاسخ ضمن تأکيد بر اموري چند، شيوه اعتکف پيامبر (ص) را اين گونه بيان نمودند: در هنگام اعتکاف، از سقف مسجد باران بر سر و روي پيامبر (ص) مي ريخت به طوري که آثار گل و لاي، در جايگاه سجده پيامبر آشکار مي شد.امام حسن (ع) و امام حسين (ع) نيز به سنت اعتکاف عمل نموده و آن را زنده نگه مي داشتند. در حديث آمده است که امام حسن مجتبي (ع) با آنکه در حال اعتکاف بودند، براي رفع حاجت برادر ديني خود اقدام و او را از مشکل مالي نجات دادند.امام سجاد (ع) به نقل از پدرش و ايشان هم از رسول اکرم (ص) مي فرمايند: "هر کس که در ماه رمضان ده روز معتکف شود ارزش آن معادل دو حج و دو عمره است".از امام محمد باقر (ع) و امام جعفر صادق (ع) و امام موسي کاظم (ع) و امام رضا (ع) نيز رواياتي متعددي در شرايط، آداب، فضل، شرافت، ثواب و کيفيت اعتکاف پيامبر اکرم (ص) وارد شده است. امام صادق (ع) مانند نبي اکرم (ص) در مسجد النبي معتکف مي شدند.از زمان شکل گيري جامعه اسلامي و برپايي احکام الهي، سنت اعتکاف همواره مورد توجه مسلمين قرار داشته است. مسجد الحرام و مسجد النبي از مهمترين مکانهاي اقامه اعتکاف بوده و هستند. همه ساله خيل عظيمي از مسلمين از سراسر دنيا به اين دو شهر مقدس آمده، خود را در درياي بي کران رحمت الهي غوطه ور مي کنند و از قعر آن مرواريدهاي زيباي مغفرت و رحمت را استخراج مي نمايند.يکي ديگر از مراکز مهم اعتکاف، کشور عراق است. مسجد کوفه و مسجد بصره، دو مسجد از چهار مسجدي هستند که اعتکاف در آنها به طور قطع مقبول است. آري مسجد کوفه که همچون صدفي، گوهر خاطرات علي (ع) را در خود حفظ کرده و همه ساله در دهه آخر ماه مبارک رمضان انبوه شيعيان را در خود جاي مي دهد.بسياري از عالمان بزرگ شيعي، به همراه مردم در اين مراسم الهي شرکت مي کنند. عالم بزرگ و فقيه برجسته شيعي مولي احمد اردبيلي مشهور به مقدس اردبيلي نيز اين سنت را بر پا مي داشت. در احوالات ايشان آمده: در سالهاي گراني، مقدس اردبيلي هر چه خوراکي در منزل داشت بين فقرا تقسيم مي کند و براي خود نيز سهمي مثل فقرا بر مي دارد. در اين ميان همسرش با او تندي نموده و مي گويد: "در مثل چنين سالي فرزندان خود را فقير مي گذاري تا ناچار شوند از ديگران کمک بگيرند". آن مرحوم چيزي نگفت و برخاست و براي اعتکاف به مسجد کوفه رفت و معتکف شد و به دعا و عبادت پرداخت. روز دوم اعتکاف شخصي مقداري گندم اعلا و مقداري آرد نرم به خانه آن مرحوم آورد و گفت: "صاحب منزل اينها را برايتان فرستاده و خودش در مسجد کوفه معتکف است". پس از پايان اعتکاف، که مولي احمد به خانه آمد، همسرش به او گفت: آذوقه اي که به وسيله آن عرب فرستاده بوديد بسيار عالي و درجه يک بود. مقدس اردبيلي هنگامي که اين سخنان را شنيد به حمد و سپاس و ثناي خدا پرداخت و با اين عمل خود به ديگران فهماند کسي که براي مريم (ع) در حال اعتکاف و براي فاطمه زهرا (ع) آذوقه مي فرستد، مؤمن به درگاه خويش را هم فراموش نمي کند و با او نيز همان معامله را مي کند که با اين بزرگواران نموده است.

 

اعتکاف در ايران

سنت اعتکاف در طول تاريخ کم و بيش در ايران اسلامي، برپا مي شده ولي از پيشينه آن در ايران، قبل از دوران صفويه، چيز زيادي در دست نيست . آنچه به صورت مستند وجود دارد برپايي اين سنت الهي در دوران صفويه مي باشد که به همت بلند شيخ لطف الله ميسي و شيخ بهائي، در دو پايتخت صفويه، يعني قزوين و اصفهان صورت گرفته است.

شيخ لطف الهل، هم عصر عالم بزرگ شيعي، شيخ بهائي است. او بسيار مرد توجه و عنايت شيخ بهائي بوده تا آنجا که شيخ، مردم را در پاره اي از مسائل شرعي به شيخ لطف الله ارجاع مي داده. شاه عباس اول، مسجد شيخ لطف الله را در اصفهان به نام اين عالم بزرگ و براي اقامه نماز توسط ايشان ساخت. شيخ لطف الله تا پايان عمر در کنار همان مسجد ساکن بود و در آن مسجد نماز جمعه را اقامه نمود. اين عالم سخت کوش به برپايي سنت اعتکاف، اهتمامي ويژه داشت. چنان که بر اثر تلاشهاي خستگي ناپذير او اعتکاف سنتي رايج و زنده باشد . کتاب الرسالة الاعتکافيه از آثار اوست.

شيخ بهائي اهتمام ويژه اي به امر اعتکاف، در ايران داشت. او در کنار شيخ لطف الله به ترويج اين سنت همت گمارد. شيخ لطف الله، درباره شيخ بهائي مي گويد: "شيخ بهائي نيز در برپايي مراسم اعتکاف، نقش داشته است". شيخ لطف الله در پاسخ به شبهه اي که پيرامون خيمه زدن در مسجد براي اعتکاف، مطرح شده به روش شيخ بهائي، که برجسته ترين عالم آن زمان بوده استناد کرده و مي گويد: "شيخ اجل اعظم اکرم، خاتمه المجتهدين، شيخ بهاء المله و الدين، در اصفهان و غير اصفهان اين کار را انجام داده است". شيخ بهائي خود از عالمان عامل و دلداده معنويت و معرفت بود و با شور و عشق به اين سنت روي آورد و از خلوت اعتکاف بهره ها جست. شعر معروف "گه معتکف ديرم و گه ساکن مسجد" هم از اوست . پس از آمدن آيت الله عبد الکريم حائري يزدي به شهر مقدس قم و تأسيس حوزه علميه قم در جوار حرم مطهر حضرت معصومه (ع)، سنت الهي اعتکاف، رنگ و بوي ديگري به خود گرفت. اين سنت الهي که در طي چند قرن، بعد از دوران شيخ لطف الله و شيخ بهائي، نوساناتي به خود گرفته بود، تولدي جديد يافت، اما حکومت خشن رضاخاني را نيز در برابر خود داشت. پس مرداني استوار و پا برجا چون کوه مي طلبيد تا با اين خشونتها، صحنه را ترک نکرده و کمر همت، در احياي سنت محمدي (ص) ببندند.عالم رباني ميرزا مهدي بروجردي در سده اخير پايه گذار اين سنت حسنه در شهر قم بود. رفته رفته اين سنت محمدي (ص) به ديگر شهرهاي ايران سرايت کرد. او از ملازمان و کارپردازان و مشاوران آيت الله شيخ عبدالکريم حائري يزدي بود. وي به علت ايجاد جو خفقان رضاخاني به تنهايي در مسجد امام حسن عسکري (ع) معتکف مي شد و هيچ کس همراه او نبود. بعدها يکي ديگر از علما به او ملحق شد و پس از چندي، پاي ديگران نيز به اين سنت کشيده شد. به حدي که آيت الله بروجردي درسهايي حوزه علميه را جهت شرکت طلاب در مراسم اعتکاف، تعطيل کردند. آري کارهاي بزرگ، مردان بزرگ را مي طلبد. اين مرد بزرگ داراي تأليفاتي نيز هست. قبر شريفش در بارگاه ملکوتي حضرت معصومه (ع) در مسجد بالا سر و نزديک به مرقد مطهر آيت الله حائري يزدي مي باشد. يکي ديگر از برکات انقلاب اسلامي برپايي مناسک الهي و سنن محمدي مي باشد. نمازهاي جماعت، محافل قرآني، نماز جمعه و اعتکاف از اين نمونه هاست. در بسياري از شهرهاي ايران در روزهاي سيزدهم و چهاردهم و پانزدهم ماه پرفيض رجب، مراسم اعتکاف در مساجد جامع شهرها برپا مي شود. در اين سه روز خيل عظيم انسانها دست از فعاليتهاي روزمرده شسته و خانه خدا را، منزلگاه خود قرار مي دهند تا شايد از اين رهگذر، به قرب الهي نايل آيند.