گروه ادب: رئيس كتابخانه مجلس شورای اسلامی با اشاره به وضعيت كنونی نسخ خطی در كشور، بر ضرورت ساماندهی و گردآوری اين منابع تأكيد و عنوان كرد: متأسفانه در حال حاضر هيچ سازمانی برای ساماندهی به اوضاع اين نسخ وجود ندارد.


حجت‌الاسلام و المسلمين رسول جعفريان، رئيس كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی
حجت‌الاسلام و المسلمين رسول جعفريان، رئيس كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی، در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ايران(ايكنا)، با اشاره به پيشينه وقف كتاب و نسخ خطی طی دوران پس از اسلام گفت: وقف كتاب يكی از رايج‌ترين وقف‌ها در حوزه فرهنگ بوده است. در اين زمينه اسناد فراوانی وجود دارد و اگر روی پشت‌نوشته‌های كتاب‌های منتشر شده تأمل كنيم، خواهيم ديد كه هزاران يادداشت درباره وقف كتاب وجود دارد كه منبع مهمی برای پژوهش در اين زمينه خواهد بود.

وی به يكی از اسناد موجود در اين زمينه اشاره و عنوان كرد: به تازگی سندی را منتشر كردم كه در آن يك بانوی صفوی نسخه‌ای از «تذكرة‌الفقها» را برای طلاب مدرسه و مسجد خود كه در حاشيه ميدان عباسی اصفهان ساخته بود، وقف كرده است. علاوه بر اين، در دوره صفوی يك حمام بسيار عالی بود كه درآمد آن برای استنساخ كتاب در نظر گرفته شده بود. متولی اين كار هم علامه مجلسی بود كه پشت هر كتابی كه از درآمد آن حمام به رشته تحرير درمی‌آمد، وقف‌نامه‌ آن را می‌نوشت و اين مسئله را يادآور می‌شد. تصوير برخی از وقف‌نامه‌های مربوط به اين موضوع نيز منتشر شده است.

اين صاحبنظر عرصه تاريخ اسلام به وقف نسخ خطی قرآن كريم اشاره و تصريح كرد: وقف نسخ خطی قرآن نيز همين‌ طور بود. عده زيادی نسخه‌های نفيس و عادی قرآن را برای خواندن وقف می‌كردند. می‌دانيم كه مهمترين گنجينه قرآن‌های خطی در مشهد است. يادداشت‌های وقف اين قرآن‌ها گهگاه اين طرف و آن طرف چاپ شده است، اما يك كار مهم آن است كه چنين وقف‌نامه‌هايی با هم منتشر شود تا عظمت اين اقدام آشكار شود.

درست كردن كتابخانه و وقف كتاب نيازمند فرهنگسازی

جعفريان در پاسخ به اينكه فرهنگ‌سازی وقف نسخ خطی و كتاب اكنون چه ضروری است، يادآور شد: اكنون اين موضوع اهميت خاصی ندارد. در جهان ما كتاب خطی در حكم يك شیء آنتيك است. اين طور نيست كه مثل سابق صرفاً ارزش علمی داشته باشد. در اين زمينه نمی‌شود توصيه كرد كه حتماً وقف كنند؛ البته می‌شود وقف كرد و هنوز هم هستند افرادی كه كتاب‌های خطی خود را وقف می‌كنند. اين اشياء‌ چون قيمت بالايی دارند بايد خريداری شوند. مشكل مهمتر اين است كه بايد افراد را تشويق كنيم تا كتابخانه‌های شخصی را بخرند يا اگر دارند آنها را وقف كنند. اين بيشتر مربوط به كتاب‌های چاپی است. درست كردن كتابخانه و وقف كتاب برای آنها بايد رايج شود.

رئيس كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی به فعاليت ديگر كشورهای اسلامی در راستای وقف كتاب و نسخ خطی اشاره كرد و ادامه داد: اكنون افرادی كه بدون داشتن فرزند در ديگر كشورها از دنيا می‌روند، از اين قبيل اقدامات و وقف‌ها زياد انجام می‌دهند. در كشورهای عربی شاهزاده‌ها كه ثروت‌های بادآورده از تجارت و نفت دارند، مؤسسات فرهنگی درست می‌كنند كه بخش مهم آنها وقف كتاب و درست كردن كتابخانه است؛ اما در حوزه خطی چنين توقعی نمی‌شود داشت. در حوزه خطی كارهای ديگری بايد انجام داد كه از اين مهمتر است. به عنوان نمونه بايد همه نسخه‌های خطی تصويربرداری شود و دولت يا مؤسسات فرهنگی هزينه آن را بدهند. مهم استفاده از نسخ خطی است نه نگهداری آنها.

نسخ خطی، منبعی عظيم برای پژوهش

بررسی وضعيت فعلی نسخ خطی موجود در كشور بخش ديگر سخنان جعفريان بود. نگارنده «اطلس شيعه» نسخ خطی موجود را به دو دسته تقسيم كرد و ادامه داد: همان‌طور كه گفته شد، نسخه‌های خطی قرآن اكنون جنبه زينتی و آنتيك دارد و كسی ديگر آنها را قرائت نمی‌كند. اين قبيل نسخه‌ها را می‌توان در دو گروه بررسی كرد؛ دسته نخست قرآن‌هايی هستند كه بدون ترجمه، تفسير و حواشی موجود هستند و دسته ديگر نسخی هستند كه با وجود يكی از اين موارد مانند ترجمه و... به يادگار مانده‌اند. نكته مهم آن است كه اين نوع نسخه‌ها بايد مورد توجه قرار گيرد، روی آنها تحقيق شود و انتشار يابد؛ اما از ديگر نسخ خطی بايد حراست شود و در صورت قابليت تحقيق از منظر قرائت، خط يا تذهيب، زمينه اين اقدام فراهم شود. علاوه بر اين، می‌توان يادداشت‌های وقفی موجود در اين نسخ را منتشر كرد. در حال حاضر، حفظ اين آثار بيشتر از منظر هنری مورد توجه است؛ از اين رو اگر اين نوع منابع قابليت و ظرفيت بررسی و انجام كار پژوهشی در اين راستا را داشته باشند، بايد زمينه آن فراهم شود.

جعفريان:
شنيده‌ام كه برخی از كشورهای عربی هم اين قبيل قرآن‌های خطی را خريداری كرده و داخل آنها را محو و به جای آن، قرآن را با خطوط ديگری كه در نظر آنها پسنديده و مهم است، می‌نويسند؛ چراكه آنها خط قرآنی فارسی را نمی‌پسندند
سودجويان، خطوط قرآن در نسخ خطی را محو می‌كنند

رئيس كتابخانه تخصصی تاريخ اسلام و ايران، خريد نسخ خطی قرآن توسط برخی از سودجويان را از ديگر آسيب‌های موجود در اين عرصه دانست و عنوان كرد: يك مشكل ديگر خريداری برخی از نسخ خطی قرآن است كه تمام صفحات آنها تذهيب دارد. گاه به گوش می‌رسد كه عده‌ای اين نسخ را خريداری كرده، آيات را محو می‌كنند و عبارات ديگری به جای آنها نوشته و هر برگی را به قيمت گزاف می‌فروشند. اگر مشكلاتی از اين قبيل وجود داشته باشد، بايد بودجه‌ای برای خريد اين قبيل نسخ توسط دولت اختصاص داده شود.

وی ادامه داد: می‌دانيم كه اكنون نسخه خطی توليد نمی‌شود و بودجه محدودی كافی است تا همه آنها از بازار گردآوری شود. شنيده‌ام كه برخی از كشورهای عربی هم اين قبيل قرآن‌های خطی را خريداری كرده و داخل آنها را محو و به جای آن، قرآن را با خطوط ديگری كه در نظر آنها پسنديده و مهم است می‌نويسند؛ چراكه آنها خط قرآنی فارسی را نمی‌پسندند. به هر حال گردآوری نسخه‌های قرآن باقيمانده در دست مردم كه كم هم نيست بسيار مهم و ضروری است. هرچند رسيدگی به فقرا و سير كردن شكم گرسنگان از اين كم اهميت‌تر نيست، بلكه گاهی واجب‌تر است.

تأسیس مرکز جدید و یا سامان دادن به مراکز فرهنگی، دو راه برای رفع مشکل

مؤلف «آثار اسلامی مكه و مدينه» در رابطه با راه‌اندازی مركزی به عنوان متولی اصلی جمع‌آوری و ساماندهی به وضعيت نسخ خطی به ويژه نسخ خطی قرآن، گفت: دو راه برای سامان دادن به اوضاع نسخ خطی و از جمله نسخ خطی قرآنی وجود دارد. نخست تأسيس مركزی كه متولی گردآوری اين نسخ باشد كه اين كار در برخی از كشورها به ويژه عراق با عنوان دارصدام و در سوريه با نام مكتبة‌الاسد، براساس روش‌های حزبی آنان تجربه شده است. روش ديگر ايجاد تشكيلاتی برای سامان دادن به اوضاع مراكزی است كه نسخ خطی در آنها نگهداری می‌شود.

حجت‌الاسلام و المسلمين جعفريان روش دوم را برای سامان دادن به وضعيت موجود نسخ خطی قرآنی مناسب‌ و كارآمدتر دانست و تصريح كرد: درباره اين كه كدام‌ يك از اين دو روش نتيجه بهتری را به همراه دارد بايد بحث كرد. به نظر می‌رسد روش دوم سودمندتر و كارآمدتر باشد. در حال حاضر هيچ تشكيلاتی برای ساماندهی به اوضاع خطی‌ها وجود ندارد. نه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نه ميراث فرهنگی هيچ‌كدام متولی اين امر نيستند. در اين باره مجلس شورای اسلامی بايد وارد عمل شد و با تأكيد بر اينكه نسخ خطی بخش مهمی از ميراث ماست و با رعايت مصلحت، يكی از اين دو سازمان را مكلف به تدوين برنامه‌ای برای ساماندهی به نسخ خطی بكند.

از فهرست‌نگاری و دیجیتالی کردن نسخ خطی غافل نشویم

به گفته اين پژوهشگر علاوه بر اين، سالانه بودجه قابل ملاحظه‌ای هم در كتابخانه‌ها برای خريد نسخ خطی پيش‌بينی شده است كه بايد بر مصرف آنها نظارت شود. به علاوه ساماندهی وضعيت فهرست‌نگاری، ديجيتالی كردن و در اختيار قرار دادن اين نوع آثار نيز بايد تصميم‌گيری شود؛ زيرا اين ميراث حفظ می‌شود تا در اختيار مردم قرار گيرد.

بخش پايانی صحبت‌های رئيس كتابخانه مجلس شورای اسلامی به فعاليت‌های اين كتابخانه در راستای خريد و نگهداری نسخ خطی اختصاص داشت. وی در اين رابطه گفت: كتابخانه مجلس راهی را كه در گذشته طی كرده بود، در حال حاضر نيز ادامه می‌دهد. شورايی برای خريد نسخ خطی وجود دارد كه تقريباً هر هفته يا هر دو هفته يك ‌بار تشكيل جلسه می‌دهد و نسخی كه توسط فروشندگان عرضه می‌شود را بررسی و مطابق قيمت روز، آنها را خريداری می‌كند. اين اقدامی است كه در حال حاضر در كتابخانه‌های ديگر مانند آستان قدس رضوی هم انجام می‌شود. در سال 1390 كتابخانه مجلس بيش از 550 نسخه خريداری كرد. علاوه بر اين اعلام شده است كه اگر افرادی قصد اهداء يا وقف هم داشته باشند، كتابخانه خواهد پذيرفت.

جعفريان در پايان تأكيد كرد: در چند دهه گذشته بيشتر واقفان يا اهداءكنندگان به اميد ثواب بيشتر كتاب‌های خود را به كتابخانه آستان قدس رضوی اهدا كرده و می‌كنند. ای كاش آنها برای در اختيار گذاشتن تصاوير نسخه‌ها همكاری بيشتری داشتند تا واقفان به پاداش مورد نظر برسند. به هر حال كتابخانه مجلس توان بيشتری ندارد و در همين زمينه مشئ خود را ادامه خواهد داد.