معناي تكليف:

تكليف آن است كه كسي را آگاه سازند كه بايد كاري انجام دهد يا ترك كند تكليف در اصطلاح فقه عبارت است از: الزام خداوند بندگان را به انجام دادن و يا ترك عملي، اين بعث و الزام را تكليف گويند و شخص را مكلّف و آنچه را كه مورد امر و يا نهي قرار گرفته است مكلّف به خوانند.

تكاليف الهي بر پنج نوع است: وجوب، حرمت، استجاب، كراهت،‌ اباحه و آنها را احكام تكليفيه نامند.[1]

 

تكليف مداري يا حق محوري

ممكن است گفته شود آيا به جاي تكليف مداري بهتر نيست از حق خواهي سخن گفته مي‎شد و اديان حق محور مي‎بودند؟ چرا در دين به جاي حق از تكليف سخن گفته مي‎شود؟ آيا بهتر نيست بگوئيم تكليف مداري مناسب انساهاي قرون گذشته است نه متناسب با انسان معاصر؟ در پاسخ به اين محور از مساله تكليف بايد دانست: حق و تكليف از يكديگر قابل تفكيك نيستند بلكه از مقولة تضايفند؛ يعني تحقق يكي بدون ديگري امكان‎پذير نيست كسي كه از يك جهت نسبت به ديگران حق دارد، از جهت ديگر تكليف و وظيفه دارد. اگر حكومت نسبت به مردم وظايفي دارد، حقوقي نيز بر آنان خواهد داشت. و اگر مردم بر حكومت حقوقي دارند، وظايفي نيز خواهند داشت.

امام علي ـ عليه‎السلام ـ نيز دربارة تلازم حق و تكليف مي‎فرمايد:

«حق به سود كسي جاري نمي‎شود، مگر اينكه عليه او نيز جاري خواهد شد، و عليه كسي جاري نمي‎شود، مگر اين كه له او هم جاري خواهد شد. اين تنها خداوند است كه حق در مورد او يك جانبه است؛ يعني له او است و نه عليه او. با اين حال خداوند نيز از باب تفضل در برابر حق عبادت خود بر بندگان، پاداش مضاعف اعمال نيك آنان را بر خود لازم نموده است.»[2] و سپس حقوق متقابل حكومت و مردم را بيان مي‎كند.[3] از اينرو نمي‎توان گفت حق محوري يا تكليف مداري يعني نمي‎توان تكليف را مخالف حق و ناسازگار با آن تلقي كرد و خواهان حذف آن بود زيرا همانگونه كه گفتيم حق و تكليف متضايف و متلازمند و وجود يكي مستلزم ديگري است يعني هر جا حقي باشد تكليفي آنجا وجود دارد و هر جا تكليفي باشد در آنجا حقي وجود دارد.

 

فلسفه تاكيد دين بر اصل تكليف

از مطالعة آيات قرآني و احاديث اسلامي و كتبي كه در زمينة حقوق و اخلاق اسلامي با الهام از تعاليم وحياني و عقلي، نگارش يافته است، اين حقيقت را مي‎توان به روشني يافت كه در اسلام بر عنصر مسئوليت و تكليف تاكيد خاصي شده است و پيش از آن كه از حق و طلب افراد بر ديگران سخن بگويد، وظيفه و مسؤليت آنان را در برابر خدا، خود، جامعه و جهان يادآور مي‎شود. اكنون ببينيم چه راز و فلسفه‎اي است در اينكه زبان دين، زبان تكليف است؟ بدون شك بايد در هدايتگري، ماهيت انسان و ويژگي‎هاي آدمي را در نظر داشت و از آنرو كه خداوند كاملاً به ابعاد وجودي انسان و نحوة تعامل آنها آگاه است در برنامه هدايتگرايانه خودش ويژگي‎هاي آدمي و حقيقت انسان را در نظر داشته است اكنون بايد ديد چه ويژگي‎ در انسان موجب گرديد تا خداوند زبان هدايتگر دين را زبان تكليف قرار دهد و بيش از آنكه بر حق خواهي تاكيد كند به تكاليف و مسؤليت‎ها اهميت داده است؟ يكي از غرايز نيرومند در وجود انسان غريزة‌ خودخواهي و نفع طلبي است. اين غريزه سبب مي‎شود كه انسان پيش و بيش از آن كه به حقوق ديگران بينديشد و خير و صلاح ديگران را مورد توجه قرار دهد و به مسوليت خود در مقابل افراد ديگر توجه كند، حقوق خود را مطرح سازد و به دنبال استيفاي آن باشد و تا جايي كه ممكن است از تمكين كردن در برابر حقوق ديگران امتناع ورزد.[4] بدون شك اين تمايل غريزي يعني خودخواهي و نفع‎طلبي اگر تربيت نشود و تربيت نگردد از موانع بزرگ اجراي حقوق در جوامع بشري است البته اين مطلب يعني تاكيد دين بر مسؤليت‎پذيري و تكليف‎پذيري بدين معنا نيست كه دين الهي براي حق و حقوق آدميان اهميت و ارزشي قائل نيست بلكه تكليف ديگران به رعايت حقوق انسانها زبان ديگري از پاسداشتن و احياي حقوق آدميان است كه در اين شيوه و روش هم عنصر مسؤليت داشتن و تكليف‎پذيري پرورش مي‎يابد كه مانع بزرگي بر حس خودخواهي آدميان است و هم حقوق آدميان اقامه مي‎شود و از ضايع شدن آن حقوق جلوگيري مي‎گردد در زمينه اهميت رعايت حقوق انسانها از جمله حقوق جامعه مي‎توان سخن امام علي ـ عليه‎السلام ـ را ذكر كرد كه مي‎فرمايد: «انّ شرّ الناس عند الله امام جائر ضَلَّ و ضُلَّ به»[5] براستي بدترين مردم نزد خداوند، پيشواي ستمگري است كه گمراه است و مايه‎گمراهي ديگران مي‎باشد.

نتيجه آنكه دين در عين احترام گذاري به حقوق آدميان بجهت وجود غرائز منفعت جويانه و خودخواهانه انسانها از زبان تكليف براي هدايتگري انسانها استفاده نموده است تا هم آن غرائز كنترل و جهت دهي شوند و هم حقوق انسانها رعايت گردد. تناسب تكليف مداري دين با انسان و دوران معاصر چه بسا تصور شود كه اگر هم تكليف مداري در گذشته امكان داشت و مناسب بود اما امروزه و در جهان معاصر روشي مفيد نيست. البته هر چند از سخنان گذشته مي‎توان پاسخ اين تصور را يافت زيرا غرائز منفعت جويانه و خودخواهانه جزو طبيعت آدميان است و در هر دوراني وجود دارد. و چه بسا امروزه كنترل اين غرائز دشوارتر و ضروري‎تر هم به نظر برسد و از اينرو همچنان اين شيوه دين يعني تاكيد بر تكليف‎پذيري و مسئوليت‎پذيري بهترين شيوة احقاق حقوق است. با صرف نظر از اينها بايد گفت: تكليف و مسئوليت‎پذيري،‌ و قانون‎گرايي نشانه بلوغ شخصيت و رشد عقلاني انسان است و همانطور كه رودلف پان ويتش از نويسندگان آلماني گفته است «مهم از حقي كه براي بشر مي‎خواهيد قايل شويد، تكليف اوست»[6] از اينروست كه در فلسفه سياست و حقوق هم مسئله قانون مداري (يعني تكليف پذيري) مورد تاكيد و اهتمام بسيار است تا جايي كه گاهي حقوق بشر را به رعايت قوانين عادلانه اجتماعي (يعني مسوليت‎پذيري در برابر تكاليف و وظايف) تفسير كرده‎اند زيرا قانون هم حقوق افراد را تعيين مي‎كند و هم وظايف و مسئوليت آنان را و تاكيد بر قانون مداري عبارت ديگر تاكيد بر مسوليت‎پذيري (و تكليف‎پذيري) است.[7]

 

جايگاه تكليف در نگاهي والاتر

گاهي گفته مي‎شود اگر خداوند مهربان و رحيم است چرا بر بندگانش تكاليفي را قرار داده است؟ گذشته از مطالبي كه ذكر كرد در رويكرد ديگري مي‎توان گفت: سه تصوير از خداوند در انديشه‎هاي اصيل وجود دارد كه مطابق آن سه نوع دينداري عاميانه، عاقلانه و عاشقانه پديد مي‎آيد.

در تصوير نخست كه مربوط به اذهان ساده و بسيط است خداوند موجودي قاهر و جبار است كه دستوراتي دارد و در صورت تخلف از دستورات خشمگين شده عذاب مي‎دهد. در تصوير دوم كه مربوط به اذهان فلسفي و كلامي است رابطه انسان و خدا رابطه‎اي تكويني و بر اساس قوانين حاكم بر هستي است. ثواب و عقاب هم امري تكويني و حقيقي است و تكليف هم راهنماي خدا نسبت به همين قوانين است. در تصوير سوم رابطه ميان خدا و مخلوق رابطه عاشق و معشوق است. خداي مهربان انسان را به سوي خود دعوت مي‎كند و اين دعوت سراسر وجود انسان عاشق را شور و نشاط مي‎بخشد. تكليف در اين تصوير دعوت نامه معشوق به عاشق است كه او را لايق خطاب يافته و با او به گفتگو نشسته است و بنابراين نه تنها تكليف زحمت نيست بلكه عين رحمت و شفقت است. عذاب هم در اينجا حرماني است كه در اثر دوري از معشوق پيدا مي‎شود. بنابراين انجام تكليف در اولي از سر ترس و در دومي از سر سنجش عقلاني و در سومي از سر شوق است. اولي تكليف گريز، دومي تكليف‎پذير و سومي تكليف طلب است زيرا تكاليف و شريعت را چيزي جز راههاي وصول به معشوق نمي‎بيند و كتاب آسماني و فرامين در آن را جز دعوتنامه معشوق براي عاشق نمي‎بيند.[8]

 

معرفي منابع

1. ريشه‎ها و نشانه‎هاي سكولاريسم،‌علي رباني گلپايگاني، كانون انديشه جوان، 1379.

2. درآمدي بر كلام جديد، هادي صادقي، موسسه فرهنگي طه، 1382.

 

پی نوشتها :

[1] . دايرة المعارف تشيع، چ5، ذيل واژه تكليف.

[2] . نهج البلاغه، فيض الاسلام، خطبه 216.

[3] . همان، خطبه 131.

[4] . نقد مباني سكولاريزم، علي رباني گلپايگاني، ص 146، انتشارات مركز مديريت حوزه علميه، 1382 چ اول.

[5] . نهج البلاغه، فيض الاسلام، خطبه 164.

[6] . نگرش بر قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، خليليان، خليل، تهران انتشارات برهان، بي‎تا.

[7] . نقد مباني سكولاريزم، همان، ص 147.

[8] . درآمدي بر كلام جديد، هادي صادقي، ص 114، موسسه فرهنگي طه، بهار 1382، چ اول.