گروه انديشه: برخی از نوانديشان تقويم قمری را بازتاب فرهنگ سرزمين حجاز عصر رسالت در قرآن دانسته‌اند؛ حال ‌آن‌كه اين موضوع از آغاز آفرينش مورد نظر خداوند بوده و چه به‌خاطر طبيعی بودن آن و چه به لحاظ معيار مناسك دينی، حاكی از اراده حكيمانه الهی در نظام تكوين و تشريع است.


حجت‌الاسلام علی نصيری، مدير مؤسسه معارف وحی و خرد
حجت‌الاسلام والمسلمين علی نصيری، مدير مؤسسه معارف وحی و خرد، در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ايران(ايكنا) در بحث از موضوع قرآن و هرمنوتيك به نقد و بررسی شبهه تاريخ‌مندی قرآن پرداخت و اظهار كرد: برخی از نوانديشان دينی متأثر از انديشه‌های هرمنوتيكی غرب به اشتباه مدعی شده‌اند كه ما نمی‌توانيم معانی و مفاهيم متن را از يك دوره تاريخی خاص به دوره‌های ديگر تسری دهيم و همين امر منشأ طرح بحث تاريخ‌مندی قرآن شده است. بر مبنای اين تفكر كه از سوی برخی از نوانديشان دينی مطرح شده، پديده‌های چون قصاص، ديات، حجاب، جهاد و... مربوط به عصر نزول قرآن است و در عصر حاضر به دليل تغيير شرايط می‌توان اين احكام را به عنوان احكام عرضی دين كنار نهاد.

عضو هيئت علمی دانشگاه علم و صنعت ايران با تأكيد بر اين‌كه قرآن كلامی بشری نيست و نمی‌‏تواند بازيافت فرهنگ زمانه باشد، اظهار كرد: برخی از نوانديشان، شماری از آموزه‌های قرآن را بازتاب فرهنگ زمانه دانسته و مدعی شده‌اند كه چون پيامبر(ص) مربوط به حجاز بوده، از همين رو برخی از افكار و انديشه‌های جامعه عرب آن روزگار(از قبيل تقويم قمری، توصيف زنان بهشتی به سيه‌چشمان نشسته در خيام، نام بردن از حيوانی چون شتر، زنده به گور كردن دختران،...) در قرآن راه يافته و به اصطلاح قرآن رنگ و بوی عربی به خود گرفته است.

تقویم قمری؛ نمونه‌ای برای طرح شبهه تاریخ‌مندی قرآن

وی شبهه انعكاس باورهای اعراب جاهلی در قرآن و در پی آن شبهه ملازمت انعكاس رخدادهای عصر رسالت با قومی بودن قرآن را كاملاً بی‌اساس دانست و با بيان اين‌كه آموزه‌های راستين قرآن، ربطی به عربی بودن پيامبر(ص) و سرزمين نزول وحی ندارد، به بررسی و توضيح مسئله «اعلام سال قمری به عنوان معيار محاسبات تقويمی» پرداخت كه در گفتار برخی از نوانديشان به عنوان بازتاب فرهنگ سرزمين حجاز در قرآن ادعا شده است.

مؤلف كتاب «رابطه قرآن و سنت» عنوان كرد: يكی از نوانديشان مدعی شده است كه قرآن تحت تأثير فرهنگ عصر رسالت، ماه‌های قمری را به عنوان مبنای محاسبات تقويمی اعلام و بر اساس آن مناسك دينی را پيش‌بينی كرده است. وی در اين باره تصريح كرده است: «ديگر شگفت‌زده نميشويم، اگر ببينيم تقويم قرآن «تقويم قمری» است و روزه را بر همه آدميان در ماه رمضان واجب می‌كند(سوره بقره).

نصيری در نقد اين مدعا گفت: در جوهر اين كلام دو نكته اساسی وجود دارد: نخست آن‌كه از منظر اين نوانديش اگر پيامبر(ص) در حجاز مبعوث نمی‌شد و در اين سرزمين با مردم حجاز نشست و برخاست نداشت، مبنای محاسبه سال قمری قرار نمی‌گرفت و برای مثال مبنا می‌توانست سال شمسی قرار گيرد. ديگر آن‌كه از لابه‌لای اين ادعا به دست می‌آيد كه وی برای ماه قمری امتيازی قائل نبوده و معتقد است كه سال شمسی يا ساير مبانی محاسبات ملل برای محاسبه زمان و مناسك دينی از امتياز بيشتری برخوردار است.

وی افزود: اين در حالی است كه بررسی آيات ناظر به محاسبات زمان، نشان می‌دهد كه محاسبه سال قمری به عنوان معيار محاسبه زمان از آغاز آفرينش مورد نظر خداوند بوده و هيچ ربطی به حجاز و مردم اين سرزمين ندارد؛ چنان كه تأمل در فوايد محاسبه سال قمری نشان می‌دهد كه اين معيار، چه در اصل محاسبات به‌خاطر طبيعی بودن آن و چه به لحاظ معيار مناسك دينی حكيمانه است.

خداوند محاسبه زمان را به گونه‌ای تنظيم كرد كه برای مردم مشهود باشد؛ يعنی به جای آن‌كه تمام تكيه آنان بر محاسبات رياضی استوار باشد، آن را بر مبنای گردش طبيعی شب و روز و خورشيد و به صورت خاص بر گردش ماه قرار داده است
آيات ناظر به محاسبه سال قمری در قرآن

مدير مؤسسه معارف وحی و خرد برای روشن شدن اين مدعا به بررسی آياتی چند از قرآن كريم(ناظر به محاسبه سال قمری) پرداخت و گفت: قرآن در پنج آيه درباره محاسبه سال قمری به عنوان معيار محاسبه زمان اظهار نظر كرده است و «إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِی كتَابِ اللَّهِ يوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ؛ در حقيقت، شماره ماه‌ها نزد خدا، از روزی كه آسمانها و زمين را آفريده، در كتاب ‏[‏علم‏]‏ خدا، دوازده ماه است؛ از اين ‏[‏دوازده ماه‏]‏، چهار ماه، ‏[‏ماهِ‏]‏ حرام است»(توبه/36).

عضو هيئت علمی دانشگاه علم و صنعت ايران ادامه داد: آيه ديگر ناظر به محاسبه ماه‌های قمری، آيه 5 از سوره مباركه يونس است: «هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللَّهُ ذَلِك إِلَّا بِالْحَقِّ يفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يعْلَمُونَ؛ اوست كسی كه خورشيد را روشنايی بخشيد و ماه را تابان كرد و برای آن منزل‌هايی معين كرد تا شماره سال‌ها و حساب را بدانيد. خدا اينها را جز به حق نيافريده است. نشانه‌ها‏[‏ی خود‏]‏ را برای گروهی كه می‌دانند به روشنی بيان می‌كند».

وی عنوان كرد: آيه ديگر ناظر به محاسبه ماه‌های قمری آيه 12 از سوره مباركه إسراء است: «وَجَعَلْنَا اللَّيلَ وَالنَّهَارَ آيتَينِ فَمَحَوْنَا آيةَ اللَّيلِ وَجَعَلْنَا آيةَ النَّهَارِ مُبْصِرَةً لِتَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكمْ وَلِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ وَكلَّ شَی‏ءٍ فَصَّلْنَاهُ تَفْصِيلًا؛ و شب و روز را دو نشانه قرار داديم. نشانه شب را تيره گون و نشانه روز را روشنی بخش گردانيديم تا ‏‏[‏در آن،]‏ فضلی از پروردگارتان بجوييد، و تا شماره سالها و حساب ‏‏را بدانيد و هر چيزی را به روشنی باز نموديم».

نصيری در بيان دو آيه قرآنی ديگر ناظر به محاسبه ماه‌های قمری گفت: آيه «یَسْأَلُونَك عَنْ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِی مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ؛ درباره [حكمت‏]‏ هلاله[ی ماه‏]‏ از تو می‌پرسند، بگو: «آنها [شاخص‏]‏ گاه‌شماری برای مردم و [موسم‏]‏ حج‌‌اند»(بقره/189) و «وَالشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَهَا ذَلِك تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ وَالْقَمَرَ قَدَّرْنَاهُ مَنَازِلَ حَتَّی عَادَ كالْعُرْجُونِ الْقَدِيمِ لَا الشَّمْسُ ينْبَغِی لَهَا أَنْ تُدْرِك الْقَمَرَ وَلَا اللَّيلُ سَابِقُ النَّهَارِ وَكلٌّ فِی فَلَك يسْبَحُونَ؛ و خورشيد به ‏[‏سوی‏]‏ قرارگاه ويژه خود روان است، تقدير آن عزيز دانا اين است و برای ماه منزل‌هايی معين كرده‌ايم تا چون شاخك خشك خوشه خرما برگردد، نه خورشيد را سزد كه به ماه رسد و نه شب بر روز پيشی جويد، و هر كدام در سپهری شناورند»(يس/38 ـ 40).

وی پس از ذكر آيات ناظر به محاسبه ماه قمری در قرآن اظهار كرد: از مجموع آيات پيش‌گفته در زمينه تنظيم زمان سه نكته قابل استفاده است: نخست آن‌كه اراده خداوند بر آن تعلق گرفته تا جهان را بر اساس نظام زمانی دقيق تنظيم كند تا كار محاسبه زمان بر مردم آسان شود. از اين جهت در آيه نخست فرمود كه خداوند نظام زمان را بر اساس سال و دوازده ماه كه چهار ماه آن ماه حرام است، تنظيم كرده است، در آيه سوم فرمود كه خداوند شب و روز را برای دانستن زمان سنوات و محاسبه قرار داده است و در آيه پنجم سوره يونس گردش ماه را وسيله‌ای برای محاسبه سال و حساب زندگی معرفی كرد.

اين محقق و پژوهشگر تصريح كرد: خداوند از آغاز آفرينش گردش ماه را مبنای محاسبه زمان قرار داده و از همين جهت در آيه 36 سوره توبه «إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِی كتَابِ‌اللَّهِ يوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ» فرموده است. محل شاهد در اين آيه فقره «فِی كتَابِ اللَّهِ يوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ» است؛ يعنی خداوند در كتاب خلقت از آغازين روز آفرينش، چنين مقدر فرمود كه هر سال دارای دوازده ماه و چهار ماه آن ماه حرام باشد.

عضو هيئت علمی دانشگاه علم و صنعت ايران ادامه داد: از سوی ديگر می‌دانيم كه چهار ماه حرام عبارتند از: ذوالقعده، ذوالحجه، محرم و رجب كه همگی آنان چه از جهت نام و چه از جهت گردش سالانه به طور قطع جزء ماه‌های قمری به شمار می‌روند. با اين قيد در اين امر نمی‌توان ترديد كرد كه مقصود خداوند از تنظيم دوازده ماه در سال، دوازده ماه قمری است.

وی افزود: البته مراد ما آن نيست كه مبنای محاسبه سال بر اساس سال شمسی ناصحيح و مردود بوده و نمی‌توان از آن محاسبه زمان را دريافت، بلكه مراد آن است كه از لابلای اين دست از آيات به طور تلويحی ميتوان دريافت كه خداوند نظرش بر آن بوده تا مردم ماههای قمری را مبنای محاسبات خود قرار دهند.

مؤلف كتاب «قرآن گفتار الهی» خاطرنشان كرد: خداوند محاسبه زمان را به گونه‌ای تنظيم كرد كه برای مردم مشهود باشد؛ يعنی به جای آن‌كه تمام تكيه آنان بر محاسبات رياضی استوار باشد، آن را بر مبنای گردش طبيعی شب و روز و خورشيد و به صورت خاص بر گردش ماه قرار داده است. از اين جهت در دو آيه از آيات پيش‌گفته كه در سوره يونس و اسراء آمده، در توجيه علت در نظر گرفتن ماه به عنوان محاسبه زمان، بر قيد «لتعلموا» تأكيد شده است. بر همين اساس در پاسخ پرسش مردم حجاز درباره علت تفاوت هلال ماه‌ها، اعلام شد كه خداوند تغييرات حالات ماه را وسيله‌ای برای تنظيم اوقات و نيز زمان شناخت ايام حج قرار داد(بقره/189).



چرا خداوند ماه را مبنای محاسبات زمان قرار داده است؟

مدير مؤسسه معارف وحی و خرد اظهار كرد: اگر بپرسيم كه چرا خداوند ماه را مبنای محاسبات زمان قرار داد، پاسخ آن را به صورت تلويحی می‌توان از درنگريستن در اين آيات دريافت و آن اين كه ماه در طول سال هر شب به مثابه تابلويی آشكار در برابر چشم مردم می‌ماند كه چند و چون گذار زمان را به آنان نشان می‌دهد. از سوی ديگر، می‌دانيم كه در حال حاضر مبنای محاسبه ايام سال در ميان ملل مختلف متفاوت است، برای مثال در امريكا، اروپا، كانادا، استراليا مبنای محاسبه سال ميلادی و در ميان ايرانيان و برخی ديگر از كشورهای فارسی‌زبان مبنای محاسبه سال شمسی است.

وی تصريح كرد: همچنين می‌دانيم كه در سال ميلادی يا شمسی هيچ نشانه‌ای در طبيعت اعم از آسمان و زمين برای تشخيص آنكه امروز چه روزی از فلان ماه ميلادی يا شمسی است، وجود ندارد و مردم برای تشخيص اين امر ناگزيرند به تقويم‌هايی كه از آغاز سال برای آنان تنظيم شده و احياناً در خانه و محل كار آويزان است يا به صورت كتابچه‌ای در جيب آنان نگاه‌‌داری می‌شود، مراجعه كنند.

ماه قمری بر منطق طبیعی استوار است

نصيری ادامه داد: بر مبنای سال قمری عملاً نيازی به چنين محاسبات و تنظيم تقويم‌ها و مراجعه به آنها نيست؛ زيرا خداوند به صورت كاملاً طبيعی هر شب بالای سر مردم چراغی روشن قرار داده كه در كنار روشنايی‌دهی به حيات، به آنان اعلام می‌كند كه فردايشان چه روزی از ماه است. كسانی كه برای مدتی كوتاه اين موضوع را در پی نگريستن به ماه تجربه كنند، به خوبی با ديدن حالات مختلف ماه از هلال تا بدر و تا محاق، درمی‌يابند كه چند روز از ماه گذشته و امروز و فردا چندم ماه است و جالب آن‌كه گاهی ماه در روز نيز قابل رؤيت است.

وی افزود: درست است كه سال قمری در مقايسه با ساير سال‌ها در عدم امكان ارائه شمار ماه سال برابر است و برای نمونه با رؤيت ماه نمی‌توان تعيين كرد كه اينك ماه شعبان است يا ماه رمضان، اما تجربه نشان داده كه آن چه مردم در محاسبات خود بيش از هر چيز ديگر به آن نياز دارند، روزشماری است، نه ماه‌شماری؛ زيرا محاسبه دوازده‌ماه در سال كار دشواری نيست.

عضو هيئت علمی دانشگاه علم و صنعت با بيان اين‌كه آن‌چه محاسبه آن برای مردم دشوار است، روزشماری است كه سال قمری آن را از هر جهت تسهيل می‌كند، خاطرنشان كرد: بنابر اين، چنان نيست كه خداوند از دوره رسالت و به ملاحظه مردم حجاز، ماه قمری را مبنای محاسبه سال قرار داده باشد، بلكه از آيات پيش‌گفته بدست می‌آيد كه خداوند از آغاز خلقت و برای تمام ملل، سال قمری را مبنای محاسبه قرار داده است.

وی ادامه داد: از سوی ديگر، در آيات پيش‌گفته برای ماه دو ويژگی برشمرده شده است: نخست آن‌كه ماه‌های قمری وسيله محاسبه زمان است و دوم آن‌كه ماه‌های قمری وسيله محاسبه ايام حج است. اين امر اشاره بدان دارد كه نظام تكوين متناسب و متناظر با نظام تشريع سامان يافته است؛ يعنی چون خداوند برای مردم مناسكی را در ايام خاص در نظر گرفته، برای تسهيل آنان در تشخيص زمان آن، محاسبه زمان را بر اساس گردش آشكار ماه قرار داده است.

بررسی آيات ناظر به محاسبات زمان، نشان می‌دهد كه محاسبه سال قمری به عنوان معيار محاسبه زمان از آغاز آفرينش مورد نظر خداوند بوده و هيچ ربطی به حجاز و مردم اين سرزمين ندارد؛ چنان كه تأمل در فوايد محاسبه سال قمری نشان می‌دهد كه اين معيار، چه در اصل محاسبات به‌خاطر طبيعی بودن آن و چه به لحاظ معيار مناسك دينی حكيمانه است
اين محقق و پژوهشگر در تكميل اين مطلب گفت: پيداست ذكر حج نمادی از احتساب ماه برای انجام مناسك دينی است كه حج را می‌توان اهم آنها ذكر كرد. به عبارت روشن تر، قرآن با اين آيه در صدد بيان اين نكته است كه سال قمری افزون بر آن كه برای محاسبه زمان مردم در نظر گرفته شده، به عنوان وسيله‌ای برای محاسبه زمان انجام مناسك نيز مورد نظر است.

مدير مؤسسه معارف وحی و خرد تصريح كرد: با توجه به اين مطالب جا داشت كه نوانديشی كه مدعی شده قرآن تحت تأثير فرهنگ عصر رسالت، ماه‌های قمری را به عنوان مبنای محاسبات تقويمی اعلام كرده، به جای ذكر ماه رمضان، از ماه ذوالحجه نام می‌برد كه در قرآن به نقش ماه قمری برای تشخيص آن تصريح شده است. اين امر نشان می‌دهد آن‌طور كه وی ادعا كرده، چندان با قرآن آشنا نيست. زيرا در سوره بقره درباره روزه نام رمضان برده شده كه اشاره تلويحی به سال قمری است؛ در حالی‌كه در آيه پيش‌گفته در پاسخ مردم درباره هلال ماه به صراحت از نقش ماه در تشخيص ماه حج نام برده شده است.

گردش ماه‌های قمری در ميان فصول

وی افزون بر استوار بودن بر منطق طبيعی، گردش ماه‌های قمری در ميان فصول سال را از ديگر فوائد مهم سال قمری برشمرد و تصريح كرد: می‌دانيم كه سال قمری ده روز از سال شمسی كمتر و به جای 365 روز دارای 355 روز است. اين امر باعث می‌شود كه ماه‌های قمری در طول سال گردش داشته باشد؛ به اين معنا كه در هر 36 سال يك بار سال قمری به طور كامل در طول فصول سال به گردش در‌می‌آيد. معنای اين سخن آن است كه اگر معيار محاسبه زمان و انجام مناسك دينی برای نمونه سال شمسی بود و ماه رمضان در هر يك از فصول سال قرار می‌گرفت، هماره در آن ماه ثابت می‌ماند.

نويسنده كتاب «رابطه قرآن و سنت» در تشريح اين مطلب گفت: يعنی اگر ماه رمضان در زمستان بود، مردم هميشه در زمستان ماه رمضان را تجربه می‌كردند و در پی سرمای زمستان هيچ‌گاه تشنگی و گرسنگی لازم را نمی‌چشيدند. چنان كه اگر از آغاز ماه رمضان در فصل تابستان قرار می‌گرفت، مردم هماره در گرمای تابستان كه در برخی از مناطق بسيار طاقت‌فرسا است، روزه را تجربه می‌كردند، البته اين امر برای آنان سخت دشوار می‌نمود؛ در باره مناسك حج نيز اين نكته صادق است.

وی در پايان سخنان خود و در توضيح اين مطلب خاطرنشان كرد: در حالی كه با احتساب سال قمری به عنوان معيار محاسبه زمانِ انجام مناسك دينی، اعمالی مثل روزه و حج، با نظامی منطقی و گردشی حكيمانه در طول سال انجام می‌شود. اينجاست كه بايد به خداوند برای چنين اراده حكيمانه در نظام تكوين و تشريع آفرين گفت و برای برخی نوانديشان تأسف خورد كه چنين اراده حكيمانه را برخاسته از فكر پيامبر(ص) و هم‌صدا با فرهنگ و آگاهی همراه با خطای عصر جاهليت دانسته‌اند!