گفت‌وگو با كارگردان فيلم تشريفات
سينماگران هميشه همراه انقلاب بودند
جام جم آنلاين: مهدي فخيم‌زاده را خيلي‌ها مي‌شناسند. گاهي او را در فيلم‌هايي مذهبي مانند «مختارنامه»، «تنهاترين سردار» يا «ولايت عشق» ديده‌ايم، گاه هم در فيلم‌هايي با مضمون اجتماعي.
گاه در مقام كارگردان، گاهي هم نويسنده يا بازيگر. البته او از معدود كارگرداناني است كه در اغلب فيلم‌هايش بازي هم مي‌كند.
اگر از نسل اول و دوم انقلاب درباره اين كارگردان سوال كنيم، بيش از هر چيز به ياد فيلمي با نام «تشريفات» مي‌افتند و او را بيشتر، با نام «توحيد» مي‌شناسند.
اين فيلم يكي از ماندگارترين فيلم‌هاي دوره اول انقلاب اسلامي است و هنوز هم وقتي از رسانه ملي پخش مي‌شود، بسياري به تماشاي آن مي‌نشينند.
فخيم‌زاده خودش هم مي‌گويد هر از گاهي به تماشاي «تشريفات» مي‌نشيند و از روزگاري ياد مي‌كند كه كسي با ساخت اين فيلم موافق نبود و... با او به گفت‌وگو نشستيم تا برايمان از نقش سينماگران در دوران انقلاب اسلامي بگويد و از اين‌كه سينماگران هرگز به انقلاب اسلامي بي مهري نكرده‌اند و هميشه با آن همراه بوده‌اند.
فعاليت خود را در عرصه سينما از چه زماني آغاز كرديد؟
من هم مانند بسياري از سينماگران، فعاليت خود را از تئاتر آغاز كردم و پس از آن، وارد اين عرصه شدم. سال1351 با بازي در فيلمي از مرحوم رضا ميرلوحي وارد عرصه بازيگري شدم و كم كم فيلمسازي را نيز تجربه كردم. چند فيلم قبل از پيروزي انقلاب اسلامي ساختم و پس از آن هم به فعاليت خود ادامه دادم.
اولين فيلمي كه بعد از پيروزي انقلاب اسلامي ساختيد، چه بود؟
سال 1358 فيلمي با عنوان «ميراث من جنون» را ساختم كه نگاهي انتقادي به بيماران رواني و بزهكاري اجتماعي داشت.
آيا در اين دوره فيلمي كه مرتبط با انقلاب اسلامي باشد، هم ساختيد؟
بله. بعد از «ميراث من جنون» ديگر فيلمي نساختم تا سال 1362 كه «تشريفات» را جلوي دوربين بردم. البته هنوز هم اغلب مردم اين فيلم را با نام «توحيد» مي‌شناسند. در اين فيلم، نيروهاي ساواك سعي مي‌كنند يك دزد را كه شباهت زيادي به يكي از مبارزان دارد، جاي او بگذارند و وجهه‌اش را خراب كنند. اما طي اتفاقاتي كه رخ مي‌دهد، همان دزد، كم كم متحول مي‌شود و تبديل به مبارزي ديگر مي‌شود و در پايان مجبور مي‌شوند او را اعدام كنند.
اين فيلم هنوز هم در ايام دهه فجر پخش مي‌شود، شما هم به تماشاي آن مي‌نشينيد؟
بله. گاهي به ياد آن روزها اين فيلم را تماشا مي‌كنم.
پس، از اين فيلم خاطره داريد.
خاطره كه نه... خيلي از آن روزها گذشته و خاطره خاصي در ذهنم نيست، اما به ياد دارم كه بسياري از افراد با ساخت اين فيلم مخالف بودند، حتي مسوولان وزارت ارشاد هم جزو اين گروه بودند و مي‌گفتند مردم با آن ارتباط برقرار نخواهند كرد. البته خودمان هم خيلي ترديد داشتيم كه اين فيلم بتواند نظر مردم را جلب كند، اما وقتي پخش شد، با استقبال خوبي مواجه شد و خيلي‌ها هنوز آن را به ياد دارند. اخيرا هم يكي دوبار صحبت‌هايي درباره بازسازي اين فيلم شده است، اما من با اين كار مخالفت كرده‌ام.
چرا مخالف بازسازي اين فيلم هستيد؟
بازسازي فيلم ريسك است، چون معلوم نيست چه اتفاقي براي آن بيفتد. ممكن است تبديل به اثري بهتر شود و شايد هم اين اتفاق نيفتد. مردم با «تشريفات» يا همان «توحيد» خودشان بخوبي ارتباط برقرار كرده‌اند. اين كار ممكن است به فيلم لطمه بزند، به همين خاطر حاضر نيستم چنين ريسكي كنم.
بگذاريد كمي درباره فيلمسازي در دوران انقلاب صحبت كنيم. پس از پيروزي انقلاب اسلامي چه اتفاقاتي در سينماي ايران رخ داده است؟
در آن زمان، بيشتر تهيه‌كنندگان سينمايي از ايران رفته بودند. من، كامران قدكچيان، عليرضا داوودنژاد، مرحوم رضا ميرلوحي و چند نفر ديگر يك تعاوني تشكيل داده بوديم و با هم مشغول تهيه‌كنندگي بوديم. اما اغلب فيلمسازان آن دوران بشدت از جريان‌هاي سياسي روز تاثير مي‌گرفتند و سراغ ساخت فيلم‌هايي با مضمون ساواك‌كشي مي‌رفتند. فيلم‌هايي مثل سرباز اسلام، فرياد مجاهد، كركس‌ها مي‌ميرند، از فرياد تا ترور و... كه اتفاقا اغلب آنها با مفهوم فيلم انقلابي منطبق نبودند، محصول همين دوره هستند. آن وقت‌ها مدام به خودم مي‌گفتم نمي‌دانم فيلم انقلابي چيست؟ ولي قاعدتاً اين فيلم‌ها نبايد فيلم انقلابي باشند! در اين شرايط هنوز خط مشي فرهنگي انقلاب مشخص نشده بود.
سينماي انقلاب از چه زماني سر و سامان گرفت و تعريف روشني پيدا كرد؟
اين برداشت‌هاي غلط از سينما ادامه داشت تا سال 62 كه بنياد فارابي و برخي بنيادهاي سينمايي ديگر شكل گرفتند و با تعريف خط مشي فرهنگي انقلاب، سينما به روند درست فيلمسازي نزديك شد و فيلمسازان جوان انقلابي به ميان آمدند و آثار خوبي خلق كردند.
پس فيلمسازي انقلاب اسلامي با حضور اين كارگردانان جوان وارد مرحله جديدي شد؟
بله. افرادي مانند رسول ملاقلي‌پور، ابراهيم حاتمي‌كيا و بهروز افخمي وارد عرصه فيلمسازي شدند و جريان تازه‌اي را در فيلمسازي كشور آغاز كردند. مي‌توان گفت اين افراد به سينماي انقلاب شكل دادند و تبيين آن نقش موثري داشتند. البته اين افراد در شرايط جنگ تحميلي هم فيلم‌هاي بسيار خوبي ساختند.
بعد از ساخت «تشريفات» فيلمي با موضوع انقلاب يا جنگ تحميلي ساختيد يا خير؟
اوايل دوران جنگ تحميلي هم فيلمي با عنوان «فرار» ساختم و در آن بازي كردم. اما فعاليت ديگري در سينماي انقلاب و جنگ تحميلي نداشتم، چون در فيلمسازي بيشتر به دنبال دغدغه‌هاي اجتماعي بودم و وقتي كه ديدم نسل جوان انقلاب تبديل به فيلمسازهاي خوبي شده‌اند، ترجيح دادم اين عرصه را به آنها واگذار كنم و سراغ دغدغه‌هاي خودم بروم. به همين علت هم ترجيح مي‌دهم درباره روند سينماي انقلاب از اين مرحله به بعد نظري ندهم و اين كار را به صاحب‌نظران و فعالان اين عرصه بسپارم.
با فاصله كمي از پيروزي انقلاب اسلامي، جنگ تحميلي شروع مي‌شود. آيا مي‌توان گفت فرصت كافي براي پرداختن به سينماي انقلاب اسلامي نداشته‌ايم؟
وقتي جنگ تحميلي آغاز شد، سينما هم توجه بسياري به آن نشان داد. سينماگران احساس مسووليت كرده و بايد مردم را براي دفاع از كشور بسيج مي‌كردند. اما نمي‌توان گفت كه سينماگران به موضوع انقلاب اسلامي چنان كه بايد، نپرداخته‌اند؛ چون در اين عرصه هم فيلم‌هاي زيادي ساخته شده است و همين موضوع گواهي است براين مدعا. در مجموع، اعتقاد دارم كه سينماگران هرگز به موضوع انقلاب اسلامي بي‌مهري نكرده‌اند و با آن همگام و همراه بوده‌اند.
زينت مرتضائي‌فرد - گروه فرهنگ و هنر