اتصال دو ناو كيهاني سايوز -4 و سايوز -5 در مدار زمين، آغاز طرح بزرگ شوروي براي سفر به ماه بود
پرواز در فضا؛ حادثه در زمين
جام جم آنلاين: دوازدهم مهر 1336 غرش مهيبي پايگاه موشكي بايكنور را لرزاند و دقايقي پس از آن يك گوي كوچك فلزي در مدار قرار گرفت و از آن سوي جو زمين پيامي را مخابره كرد كه نويد عصر نويني را ميداد. عصر فضا آغاز شده بود و اكنون جولانگاه جديدي پيش روي بشريت قرار داشت.
فقط كمي بيشتر از نيم قرن از آغاز عصر فضا ميگذرد، اما همين 50 سال ناقابل آنچنان نگاه بشر را به دنياي اطرافش تغيير داد و چنان در زندگي روزمره انسان اثر گذاشته كه ديگر تصور زندگي بدون فضا براي انسان غيرممكن است. در اين 54 سال، بشر تجربههاي ارزشمندي را براي سفر به فضا و حضور در اين سرزمين ناشناخته كسب كرده است. بيشك براي ملتي چون ما كه آرزوي فرستادن يك هموطن را به فضا در سر ميپرورانيم خواندن داستانهايي از پيروزيها و شكستهاي فراوان ساير ملتهاي دنيا در مسير پردستانداز و ناشناخته تسخير فضا، بسيار آموزنده خواهد بود. از اين رو «جامجم» تلاش خواهد كرد طي سلسله مطالبي كه گاه گاه و به مناسبتهاي تاريخي يك رويداد فضايي وتاريخي به قلم سيروس برزو منتشر ميكند، نگاهي بر مهمترين وقايع فضايي سالهاي گذشته از نخستين روز تسخير فضا تا به حال بيندازد.
تنها 2 روز پس از آغاز سال نوي ميلادي، در هواي بشدت برفي و توفاني و در شرايط امنيتي فوقالعاده، يك هواپيماي ويژه در فاصلهاي دور از ديد ماموران فرودگاه چكالفسكي، جايي در حومه مسكو، آماده پرواز بود. اتوبوسي سرنشينان معدود اين هواپيما را تا جلوي پلههاي آن رساند. برف همراه با باد و بوران اجازه نميداد افرادي كه حتي چند متر با هواپيما فاصله داشتند، ببينند چه كساني به آن سوار ميشوند. دقايقي بعد، هواپيما موتورش را روشن كرد و با اجازه برج كنترل پرواز در لابهلاي برف در حال باريدن، راه خود را گشود و اوج گرفت تا از لايه ضخيم ابري كه آسمان مسكو را پوشانده بود خارج شود. سرنشينان مرموز اين هواپيما 3 كيهاننورد نظامي و يك فضانورد مهندس طراح سامانههاي فضايي و تعدادي از كارشناسان و مربيان آنها بودند.
ولاديمير شاتالف، نخستين كيهاننوردي بود كه سوار بر اين هواپيما راهي مقصدي اسرارآميز بود. او آذر 1306 خورشيدي در پتروپاولوسك در شمال قزاقستان به دنيا آمده بود. هنگامي كه دبيرستان را تمام كرد، به دانشكده نيروي هوايي رفت و پس از دريافت درجه مهندسي در نيروي هوايي اتحاد جماهير شوروي سابق به فعاليت پرداخت، اما بخت و اقبالش بلند بود كه بعد از 17 سال خلباني سرانجام به عنوان فضانورد انتخاب و مشغول تمرينات مخصوص اين كار شد.
دومين كيهاننورد باريس وولينف، 7 سالي جوانتر از همقطارش ولاديمير بود و در ايركوتسك به دنيا آمده بود. او نيز پس از پايان تحصيلات به نيروي هوايي شوروي پيوست و جزو اولين فرد از گروه كيهاننوردان انتخاب شده بود كه به همراه گاگارين، تمرينات فضانوردي خود را آغاز كرده بود.
آلكسي يليسيف، سومين مسافر كيهاننورد اين هواپيما از همه جوانتر بود. در ژيزدر به دنيا آمده بود. او برخلاف دو همكارش پس از اتمام دبيرستان به انستيتوي فناوري مسكو وارد شد. يليسيف سپس در موسسه انرگيا به عنوان مهندس طراح ناوهاي كيهاني به كار پرداخت، ولي سرانجام به جرگه فضانوردان پيوست.
آخرين كيهاننورد، يوگني خرونف از استان تولا در روسيه آمده بود. خرونف پس از اتمام تحصيلات ابتدايي، وارد آموزشگاه فني نيروي هوايي شوروي شده بود و سالها در آنجا خدمت كرده بود. سال 1339 جزو اولين نفرات گروه كيهاننوردان انتخاب شد و ضمن تمرينات فضايي به تحصيل در آكادمي هوايي ژوكوفسكي پرداخت.
اينك اين گروه به بايكونور ميرفتند تا برنامه پرهيجان اما خطرناكي را آغاز كنند. كاري كه قرار بود 2 سال پيش انجام گيرد، اما بروز نقص فني در سايوز ـ 1 اجازه آن را نداد و با سقوط سايوز ـ 1 و كشته شدن كامارف به شكل فاجعه باري خاتمه يافت.
ساعاتي پس از بلند شدن اين هواپيما، هواپيماي بعدي راهي قزاقستان شد كه در آن گروه دوم شامل اعضاي عليالبدل پرواز حضور داشتند. براي جلوگيري از تعويق پرواز، گروههاي اصلي و عليالبدل، جداگانه و با هواپيماي مختلف پرواز ميكردند تا در صورت بروز حادثه احتمالي براي هر يك از آنها، افراد بعدي بتوانند به موقع پرواز را انجام دهند.
پس از سفر هوايي طولاني، سرانجام هر دو هواپيما در فرودگاه بايكونور به زمين نشستند. شرايط آب و هوايي آنجا نيز چيزي از شهر مسكو كم نداشت. هر دو گروه از صبحگاه روز بعد، آخرين آموزش و تمرينها را آغاز كردند.
مسابقهاي براي فتح ماه
آن سال نوي ميلادي در حالي آغاز شد كه سرنشينان ناو آمريكايي آپولو ـ 8، تولد حضرت مسيح را در مدار ماه جشن گرفتند. اين نخستين سفر انسان به مرزهايي فراتر از مدار اطراف زمين به شمار ميرفت. دنيا با علاقه به مسابقه فضايي بين دو ابرقدرت مينگريست. آمريكا تصميم داشت بزودي اولين سفينه سرنشيندار را بر سطح ماه بنشاند.
با توجه به مسابقه فضايي بين دو ابرقدرت آن زمان، همه در انتظار كار مهمي از طرف مقابل يعني شوروي بودند، اما برخلاف انتظار همه، 2 هفتهاي بعد از آغاز سال نوي ميلادي، رسانههاي شوروي خبر پرتاب سايوزـ4 با يك سرنشين را اعلام كردند. اين ناو با ولاديمير شاتالف راهي مدار زمين شد. اطلاعيهها مثل هميشه تنها اطلاعاتي معمولي را به مردم ميدادند. به طور مثال اعلام كردند شاتالف در اولين دور به بررسي سامانههاي سفينه و راهاندازي دستگاه ارتباط تلويزني پرداخته است! مطلبي تكراري و بياهميت كه چندان قابل توجه نبود، اما پس از آن كه روز بعد، دنيا خبردار شد ناو ديگري با 3 سرنشين راهي مدار زمين شده، همه ميدانستند اتفاق هيجانانگيزي در حال انجام است.
اطلاعيههاي بعدي نشان داد كه واقعا عمليات جديدي در حال وقوع است: سايوز ـ 5 ششمين دور خود را بر گرد زمين زده بود كه شاتالف سوار بر سايوز ـ 4 موفق به ديدن آن شد و بلافاصله ارتباط بين 2 ناو برقرار گرديد. سايوز ـ 5 با 3 سرنشين از فاصله 6 كيلومتري به تعقيب كپسول فضايي شاتالف پرداخت. سامانه جستجو و الحاق به كار افتاد و 2 ناو را تا فاصله يكصد متري به هم نزديك كرد، سپس شاتالف هدايت سفينه را به دست گرفته آن را به سايوز ـ 5 نزديك كرده و بالاخره 2 ناو را به هم متصل كرد. اين نخستين اتصال 2 ناو سرنشيندار در فضا بود، اما اين همه ماجرا نبود!
پس از اتصال 2 ناو كه از بخش مداري به هم قفل شده بودند، خرونف و يليسيف داخل قسمت مداري رفته و لباس ويژه راهپيمايي را پوشيدند و با باز كردن دريچه آن، به فضاي آزاد راه يافتند. دو كيهان نورد يك ساعت و 27 دقيقه پس از الحاق، سايوز ـ 5 را ترك كرده و به يك راهپيمايي 37 دقيقهاي اقدام كردند و با استفاده از دستگيرههاي ويژه نصب شده روي 2 سفينه خود را به سايوز ـ 4 رساندند، دريچه بخش مداري را باز و به داخل آن رفتند.
باز و بسته شدن دريچهها در هر دو سفينه به طور خودكار انجام گرفت و زماني كه خرونف و يليسيف، سايوز ـ 5 را ترك كردند دريچه مربوط به آن بسته شد و در ورودي به سايوز ـ 4 در زمان لازم باز شد و 2 فضانورد پس از ورود، دريچه را بسته و هواي داخل ناو را تنظيم كردند، سپس شاتالف از بخش فرودي كپسول فضايي سايوز به ديدار آنان شتافت. اين نخستين جابهجايي فضايي جهان بهشمار ميرود. 2 سفينه پس از حدود 4 ساعت و 35 دقيقه پرواز مشترك از يكديگر جدا شدند.
سايوز ـ 4، 17 ژانويه پس از اتمام ماموريتي كه با يك سرنشين آغاز شده بود و حالا با 3 فضانورد در 40 كيلومتري شمال غربي قرقنده فرود آمد.
والينف پرواز خود را آن روز نيز ادامه داد و قرار شد روز بعد فرود آيد، اما براي والينف، فرود براحتي صورت نگرفت. در زمان بازگشت به زمين، بخش فرودي از قسمت مداري جدا نشد و ناو كيهاني، در حالي كه ديوانهوار به دور خود ميچرخيد به شكل وارونه وارد جو زمين شد. اين موضوع بسيار خطرناك بود چرا كه اصطكاك بسيار زياد كپسول با جو زمين در حالي كه عايق در سوي ديگر ناو قرار داشت ميتوانست باعث ذوبشدن سفينه و مرگ كيهاننورد شود.
چرخش مرگآور سفينه تا زماني كه تسمههاي اتصال بخش فرودي و مداري نسوخته بود، ادامه داشت، اما آنها سرانجام ذوب شدند و قسمت مداري، چنگالهايش را از بخش فرودي برداشت.
در ارتفاع 10 كيلومتري سامانه چتر نجات به كار افتاد، اما ناگهان طنابها شروع به چرخيدن كردند و به دور هم پيچيدند و يك دسته شدند. خوشبختانه حركت دوراني سفينه و پيچيدگي طنابها در دو جهت مخالف بود و به همين دليل چتر باز شد، اما بعد از باز شدن هم چرخش ناو ادامه داشت و در نتيجه فرود خيلي محكم صورت گرفت. ضربه به شانه و سر والينف وارد شد. اين ضربه بقدري شديد بود كه يكي از دندانهاي بالايش را شكست، اما به هر حال او زنده به زمين بازگشت. اگر فكر ميكنيد ماجراي اين سفر تاريخي با فرود هر 4 كيهاننورد به خوبي و خوشي پايان گرفته است، سخت در اشتباهيد.
فرود سايوز ـ 5 پايان ماجرا نبود! طبق رسم آن زمان، كيهاننوردان پس از بازگشت به مسكو، در فرودگاه مورد استقبال رهبران سياسي قرار ميگرفتند و سپس همراه با آنان از ميان مردم صف كشيده در خيابان، به كرملين ميرفتند تا در مراسم رسمي، مدال بگيرند.
ماشين حامل كيهاننوردان سايوز 4 و 5 در نزديكي در ورودي كاخ كرملين هدف تيراندازي فردي قرار گرفت كه ميخواست در حقيقت برژنف را ترور كند، اما به اشتباه به ماشين كيهاننوردان شليك كرد.
شيشه سمت چپ بر اثر اصابت گلوله خرد شد و يك گلوله هم مستقيماً به سر راننده اصابت كرد. اتومبيل همچنان كه به جلو ميرفت، چند بار به سمت چپ و راست متمايل و سپس متوقف شد و در سرازيري خيابان شروع به عقب رفتن كرد. بالاخره مامور امنيتياي كه در اتومبيل فضانوردان بود، ترمزدستي را كشيد و خودرو را نگهداشت.
به اين ترتيب 4 كيهاننورد توانستند خود را براي مراسم رسمي دريافت مدال، سالم به كرملين برسانند در حالي كه طي پرواز خود، دو واقعه مهم نخستين اتصال دو ناو سرنشيندار و نخستين جابهجايي كيهاننوردان در مدار زمين را با موفقيت انجام داده بودند.
سيروس برزو / جامجم