ولادت و نسب:
محمد مشهور به ملا محسن و ملقب به فيض در چهاردهم ماه صفر سال 1007 هجری قمری در يكى از معروف ترين خاندان علم، عرفان و ادب، كه سابقه درخشان آنان به حدود چهار قرن مى رسد در كاشان به دنيا آمد.
پدرش رضى الدين شاه مرتضى فقيه، متكلم، مفسر و اديب دركاشان حوزه تدريس داشته و از شاگردان ملا فتح الله كاشانى و ضياء الدين محمد رازى بوده است.
مادر او بانويى عالم و شاعر، دختر ضياء العرفا رازى (از علمان بزرگ شهر رى) بوده است. جد فيض تاج الدين شاه محمود فرزند ملا على كاشانى، عالم و عارفى شاعر از ناموران زمان خويش در كاشان بوده و در آنجا مدفون است.
دوران كودكى و تحصيلات:
ملا محسن چهارمين فرزند شاه مرتضى در دو سالگى پدر خود را از دست داد. از آن پس دايى و عمويش تعليم و تربيت او و ديگر برادرانش را به عهده گرفتند و چون فيض از برادران خود با هوش تر بود مقدمات علوم دينى و بخشهايى از آن را تا سن بلوغ در كاشان نزد عمو و دايى اش نور الدين محمد مشهور به حكيم و آخوند نورا فرا گرفت.
بيست ساله بود كه با برادر بزرگش عبدالغفور براى ادامه تحصيل به اصفهان كه در آن روزگار پايتخت كشور و مركز تجمع علماى بزرگ و استادى ماهر در رشته هاى مختلف علوم اسلامى بود، رهسپار گرديد و از اين موقعيت مناسب كه در هيچ يك از شهرهاى ايران و ديگر ممالك اسلامى يافت نمى شد بيشترين بهره‌ها و استفاده هاى علمى را برد.
مشهورترين استادان و ناموران اجازه اجتهاد و نقل روايت فيض در اصفهان، ملا محمد تقى مجلسى، شيخ بهايى، در علوم فقه و حديث و تفسير و ميرداماد، مير فندرسكى و ملاصدرا در فلسفه، عرفان و كلام بوده اند.
پس از آن ملامحسن با شنيدن خبر ورود سيد ماجد بحرانى به شيراز، از اصفهان به آنجا رفت و مدت دو سال نزد ايشان به تكميل علم حديث و روايت پرداخت و از او نيز اجازه نقل روايت گرفت و به اصفهان بازگشت و بار ديگر در حلقه درس و بحث شيخ بهايى حاضر شد و استفاده هاى شايان برد.
در اين سالها كه فيض از تقليد مستغنى و براى حج مستطيع شده بود عازم بيت الله الحرام گرديد ودر آنجا به ملاقات شيخ محمد فرزند حسن فرزن زين الدين عاملى رفت و از آن بزرگوار پس از استفاده هاى علمى، اجازه روايت و نقل حديث دريافت كرد.
او پس از مراجعت از مكه به شهرهاى ديگر ايران مسافرت كرد و از دانشمندان آن شهرها بهره برد تازمانى كه ملاصدرا از شيراز به قم مهاجرت كرد و در كهك قم اقامت گزيد. در ميان موقعيت كه ملا صدرا رياضت و علم باطنى را شروع كرده بود ملا محسن و ملا عبدالرزاق لاهيجى به سويش شتافته، مدت هشت سال مونس تنهايى او بودند و در مصاحبتهاى شبانه روزى با استاد استفاده كامل معنوى مى بردند.
در اين دوران ملاصدرا دو دختر فاضل و عالم خود را به دو شاگردش ملامحسن و ملاعبدالرزاق تزويج كرد و آن دو شاگرد و داماد را به "فيض" و "فياض" لقب داد. در همين زمان از سوى حاكم شيراز از ملاصدرا تقاضاى مراجعت به شيراز شد. او اين دعوت را پذيرفت. فيض نيز به همراه استاد و پدر همسرش به شيراز رفت و نزديك به دو سال در آنجا ماند. بعد از اين مدت او به كاشان بازگشت و به امر تدريس، تعليم، تبليغ و ترويج و تاليف و تصنيف مشغول گرديد و گاه در قمصر و كاشان با جمعى از دوستان نماز جمعه اقامه نمود.
شاگردان معروف فيض:
ملا محسن شاگردان فروانى داشت. آنان علاوه بر استفاده هاى علمى و معنوى از او به كسب اجازه هاى اجتهاد و نقل حديث نيز مفتخر گرديده بودند معروفترين شاگردان ايشان عبارتند از:
1ـ محمد مشهور به علم الهدى
فرزند فيض كه از دوران كودكى تا پايان عمر نزد پدر حضور داشته و در تاليف و تصنيف كتاب و رساله ها با او همكارى مى كرده است. علم الهدى از پدر چندين اجازه مختصر و طولانى دريافت نموده و خود او داراى اثار علمى فراوان مى باشد.
2ـ احمد مشهور به معين الدين
فرزند ديگر فيض كه او نيز در فقه و حديث متبحر و داراى تاليفاتى بوده است.
3ـ محمد مومن فرزند عبدالغفور(برادرفيض):
از فقيهان و مدرسان عصر خود كه در يكى از شهرهاى مازندران به تعليم و تدريس طلاب و محصلان علوم دينى اشتغال داشته است.
4ـ شاه مرتضى دوم :
پسر برادر فيض و دو فرزند او به نامهاى محمد هادى و نور الدين محمد كه هر سه از فاضلان عصر خود و داراى كتاب و رساله هاى متعدد بوده اند.
5ـ ضياء الدين محمد:
او فرزند حكيم نور الدين، دايى فيض است كه عالمى حكيم و عارفى دانشمند و شاعر بوده است.
تأليفات:
تاليف مهم فيض كه درعلوم مختلف نگاشته شده اشاره مى كنيم :
الف) در تفسير قرآن
1 ـ تفسير صافى
2 ـ تفسير اصفى
3 ـ تفسير مصفى
ب) حديث و روايت:
1ـ الوافى
2ـ الشافى
3ـ النوادر
4ـ المحجه البيضاء
5ـ مفاتيح الشرايع
ج) كلام و عرفان
1ـ اصول المعارف
2ـ اصول العقائد
3ـ رساله علم اليقين
4ـ رساله الحق اليقين
5ـ رساله عين اليقين
6ـ رساله الحق المبين
7ـ رساله البحر و الاختيار و... مى باشد.
د) اخلاق و ادب
در موضوع اخلاق و ادب كتاب و رساله هاى متعددى به زبان فارسى و عربى نگاشته است عبارتند از:
1ـ ضياء القلب
2ـ الف نامه
3ـ زاد السالك
4ـ شرح الصدر
5ـ راه صواب
6ـ گلزار قدس
7ـ آب زلال
8ـ دهر آشوب
9ـ شوق الجمال
10ـ شوق المهدى
11ـ شوق العشق
12ـ ديوان قصائد، غزليات و مثنويات مى باشند.
روحيات فيض:
از مطالعه و سير در كتابها و رساله هاى اخلاقى، عرفانى و شرح حالهايى كه به قلم خود فيض يا شاگردان و ديگر علما نوشته اند اين گونه دريافت مى شود كه فيض به دليل كثرت تأليفات وتصنيفات و تنوع آنها عالم و دانشمندى پركار جامع در علوم و فنون بوده و سال‌هاى متمادى به امر تعليم و تعلم و افاضه اشتغال داشته است.
او داراى منشى عالى و نظراتى بلند و از عناوين و القاب گريزان بوده واز به دست آوردن شهرت و قدرت با وجود امكانات خوددارى مى كرده است. وى گوشه گيرى و انزوا را براى كسب علم باطنى و دانش و تفكر مفيد. بر همه چيز ترجيح داده است.
فيض در نظر بزرگان:
درباره شخصت و آثار فيض كاشانى نظريات و ديدگاه‌هاى گوناگونى از سوى علما و بزرگان هم عصر و بعداز او ابراز شده كه به نمونه هايى از آنها اشاره مى شود.
محمد اردبيلى :
(آن) علامه محقق و مدقق، جليل القدر و عظيم الشأن و بلند مرتبه كامل، اديب و متبحر در همه علوم است.
شيخ حر عاملى :
محمد فرزند مرتضى مشهور به فيض كاشانى، فاضل، عالم، ماهر، حكيم، متلكم، محدث، فقيه، محقق، شاعر و اديب بود و از نويسندگان خوب عصر ماست كه داراى كتابها و نوشته هاى فراوانى است.
سد نعمت الله جزايرى :
استاد محقق ما ملامحمد محسن فيض كاشانى صاحب كتاب الوافى و دويست كتاب و رساله ديگر مى باشد.
سيد محمد باقر خوانسارى:
بر علما و بزرگان دينى پوشيده نيست كه فيض در فضل و فهم و خبره بودن در فروع و اصول دين و زيادى نوشته ها با عبارات و جملات زيبا و رسا سرآمد ديگر عالمان دين است.
محدث قمى :
... او در دانش و ادب و زيادى معلومات و دانستنيها و به كارگيرى تعبيرات و عبارات نيكو در نوشته ها واحاطه كامل به علوم عقلى و نقلى مشهور است.
محدث نورى :
از مشايخ علامه مجلسى، عالم با فضل و متبحر، محدث و عارف حكيم، ملا محسن فرزند شاه مرتضى مشهور به فيض كاشانى است.
علامه امينى :
... "فيض" علمدار فقاهت و پرچمدار حديث و گلدسته رفيع فلسفه و معدن معارف دينى و اسوه اخلاق بود.
وفات:
ملا محسن فيض كاشانى در سال 1091هجری قمری بعد از عمرى تلاش در مكتب اهل بيت (عليهم السلام) دار فانى را وداع گفت.